BİR SPİRİTUALİSTİN DÜNYASI

1 Mayıs 1803 târihinde, Dublin’de doğan, yaşayan ve 20 Haziran 1849 günü ölen, İrlanda Ulusal Marşı’nın söz yazarı İrlandalı şâir James Clarence Mangan dil, din, târih, iklim, yiyecek, kültür bakımından kasvetli, hemen her gün yağmurlu, yemyeşil İrlanda ile hiçbir benzerliği olmayan, en az 4.000 km uzaklıktaki Türkiye’yi hiç görmemiş olmasına rağmen, sanki Osmanlı döneminde Anadolu’da, İstanbul'da, Karaman’da, Erzurum'da yaşamış bir Türk şâiri gibidir.

Elbette ki, Mangan başka konularda daha yüzlerce şiir yazmıştır. Sibirya'dan, Büyük İskender'den bahseder. Ama onu enteresan bir şahsiyet hâline getiren şiirleri Türkler, Türkiye ve İslâmiyet üzerine olan şiirleridir.

Mangan hakkındaki bu yazıyı Bülent Pakman'ın sayfasından, Arda Arıkan ve Nurten Birlik 'in PDF dosyasından ve diğer yerli-yabancı bâzı sayfalardan yararlanarak, çoğu yerde aynen alarak hazırladık. Yazanlara şükran borçluyuz.

Bir manavın oğlu olan, Clarence göbek adını sonradan alan Mangan, gerçekten hayâtı boyunca İrlanda’dan hiç çıkmamış, ama Erzurum civârına savaşmaya giden Karamanlı bir delikanlının sıla hasretini anlattığı "Karamanian Exile-Karamanlı Sürgün” adlı olağanüstü bir şiiri yazabilmiştir.

Şiiri tercümesiyle vereceğiz. Siz de göreceksiniz ve anlıyacaksınız ki, bu bir Reinkarnasyon olayıdır. Mangan bir önceki hayâtında Osmanlı topraklarında yaşamış ve bunun etkisini Ruh'unda bu hayâtına taşımıştır.

Mangan bu gibi şiirlerinde kendini Türk görerek, Anadolu’da otururmuşcasına Türkler'e hitâp etmektedir. Türk olmayanların bu şiirleri anlaması, hissetmesi mümkün değildir. Şiirlerin aslını veriyoruz, bir kısmının tercümelerini de nakletmeye veya yapmaya çalışacağız. Bir kısmının da sâdece adını verebileceğiz. Kitabı bizde yok, İnternet'te de bulamadık.

Bunları yazan James Clarance Mangan’ın “Oxford İngiliz Şiirleri Antolojisi'nde (Oxford Anthologie of English Verse) İrlandalı şâirler arasında değil, Türk şâirleri başlığı altında gösterilmiştir.

Bu şiirlerde tasavvuf vardır. Olaylar sanki bizzat yaşanmış gibi anlatılmaktadır. Sanki Mangan Erzurum, Karaman, Boğaziçi'nden çıkıp Dublin’e gelmiştir. Öyle ki Mangan kendi ölümü hakkındaki düşüncelerini bile bizlerin hayâl gücü ile ifâde etmiş:

“Kuş-kafes”, “ten-can” ilişki ve benzetmeleri Doğu, dolayısıyla Tasavvuf edebiyâtına âit motifler... Kervan’ın “meçhûl bir ülkeye doğru” yola çıkması, bilinmeyene gidiş...

Hancı, kervan, seyyah, kefen motifleri de öyle:

Bunlar da Doğu edebiyatını ve yakın zamana âit Yahya Kemâl’in:

satırlarını hatırlatırken Yahya Kemâl ile Mangan’ın kendi ölümleri hakkındaki düşüncelerinin tam örtüştüğü görülüyor.

Mangan’ın “Gül Zamanı” adlı şiiri Mesîhî’nin murabbasıı üzerine kurulmuştur. MURABBA , "dört mısralı 3 ilâ 7 kıt'adan oluşan şiirdir. Önce Mesihî'nin murabbasını verelim. Şiir "Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün" veznindedir:

Şimdi Mangan'ın şiirini verelim:

"Lamii’s Apology for his Nonsense-Lâmiî’nin Saçmalığına Dâir Sunduğu Özür" şiirinde şöyle der:

Lâmiî (1473-1539) bir Tasavvuf şâiri ve Nakşıbendî şeyhidir. Saçmalığı ve özrü hakkında bilgi bulamadık. Ama eserlerinde yer aldığı muhakkak. Mangan da bulup okumuş.

Mangan'ın Türkler ve Müslümanlar'ae ilgili diğer şiirleri:

- "Relic of Servi - Servi'nin Yâdigârı"
- “Relic of Prince Bayazed - Şehzâde Bayezid’in Yâdigârı”
“Relic of Yusuf Scheiki - Şeyh Yusuf Yadigârı”
“To Bakki - Bâkî’ye”
“It is All One in the Turkish - Türkçe’de Hepsi Bir”
“Ghazel (I give God Thanks) - Gazel (Tanrı’ya Şükranlarımı Sunarım)”
“To the Ingleezee Khafir, Calling Himself Djaun Bool Djenkinzun - Kendine Can Bul Cenkinzun (John Bill Jenkinson) Diyen İngiliz Kâfir’e”
“The Dervish and Vezeer - Derviş ve Vezir”
“The Richest Caliph - En Zengin Halife”
“Ghazel (All that hath existence is eternal) - Gazel (Var Olan Herşey Sonsuzdur)”
“The Time of the Roses - Güllerin Zamanı”
“The Time of the Barmecides - ‘Barmakiler’in Zamanı"
"The World a Ghazel - Dünya bir Gazeldir"
"Lament from the Farewell-book of Ahi - Ahî'nin Vedâ Kitabından Figanlar"
"Trust not the World, nor Time - Ne Dünyâ'ya, Ne de Zaman'a Güven"
"Jealousy - Kıskançlık"
" Love - Aşk"
"To Amine, on seeing her About to veil her Mirror - Emine'ye, Aynasını Peçeyle Örtmek Üzere Görünce"
“Sayings and Proverbs - Deyişler ve Meseller”
"Saying of Kemaleddin Khogendi - Kemaleddin Khogendi’nin Deyişi"
“Song for Coffee-Drinker - Kahve İçenler İçin Şarkı”
“The Howling Song of Al Mohara - Muharrem’in Haykıran Şarkısı”
“The City of Truth - Hakikatin Şehri”

“Servi’nin Yâdigârı” (Relic of Servi) başlıklı şiirde adı geçen Servi’nin kim olduğu bilinmemekle birlikte Servi şiirde şöyle anılmaktadır:

“Meryem’e, Saçı Üzerine” başlıklı şiirinde Mangan Osmanlı topraklarına gönderme yapar ve şiiri Selman adlı bir Türk şâirden tercüme ettiğini iddia eder. “The Time of the Roses-Güllerin Zamanı” şiirinde “ânı yaşamak” teması ön plana çıkmaktadır. Şiirde, Leylâ’ya “Gel ve mutlu ol!” diye seslenirken,

diye sorar. Leylâ kimdir, bilinmez ama sonra Leylâ’ya

diyerek tabiatta gördüğü çiçekler gibi gülümsemesi ve mutlu olması öğütler.

Mangan’ın Rahiki’den çevirdiğini iddia ettiği “Mihri’ye” başlıklı şiirde de Orta Doğulu kadının yine yüceltildiğini görürüz. Saçları geceden bile kara olan kadına “Yıldız ışığım, ay ışığım, gece karanlığım, öğle ışığım” diye hitap eder ve “Açma, açma!” diye seslenilerek ondan peçesini açmaması ister, çünkü eğer o peçe açılırsa, kadının “ışıldayan yanağı karşısında gül utanacak” ve “ak bağrı” karşısında da “parlayan Güneş karanlık kalacak”tır.

“A Ghazel-Bir Gazel” başlıklı şiirin ilk iki kıt'ası şöyledir:

Mangan’ın şiirlerinde Süleyman imgesi önemlidir. “The Time of the Roses - Güllerin Zamanı” başlıklı şiirinde adı geçen Süleyman’ın hem Hazret-i Süleyman, hem de Sultan Süleyman olabileceğine dâir imâlar vardır şiirin bağlamı içinde. Bu şiirde Süleyman tüm kargaşaya, savaşlara ve hatta tabiat olaylarına bile hükmedebilen bir kahraman olarak betimlenmektedir, ki Hz. Süleyman öyle biridir.

“Relic of Prince Bayazeed - Şehzâde Bayezid’in Yadigârı” başlıklı şiirde de ana tema ölümdür; ancak bu korkutucu bir son değil, sevinçle karşılanan bir sondur. Şiir kişisi, başlıkta da belirtildiği gibi, Kanunî Sultan Süleyman'ın öldürttüğü oğlu Şehzâde Bayezid’dir. Şiirdeki benzetme ve semboller Doğu kültüründen alınmıştır. Şehzâde Bayezid ölümün eşiğindedir, bağrındaki damarlarında “son soğuk kan” akmaktadır ve “Kâlbimin üzerinde yeşeren gür ot tabakasını hissediyorum” der. Artık kervan, “hiçlik ülkesine doğru yola çıkıyor” ve “Onun çanı şimdiden ayrılığı muştular”. Ruhuna “zavallı Kuş” diye seslenerek yine de mutlu olması çağrısında bulunur çünkü bu “zavallı kuş” nihâyet ebedî evine kavuşacaktır. Şehzâde Bayezid kendi ölümüne tanık olmaktadır:

Kervan, kervansaray, şal, bülbül, ceylân, sürme, misk kokusu, limon, hurma, nar, şeftâli, Karaman kılıcı gibi araç ve nesneler şiirlerde sıklıkla ve İngilizce değil, özgün yazımı ve özgün söylenişlerine yakın bir şekilde sesletilerek yer almaktadır.

Mangan’ın şiirlerinde bolca Müslüman, Lâ ilâhe illallah, Kâbe, Muharrem, Yê Hû, Kur'an, sekiz işâret, dört gardiyan, Lokman, Sırat Köprüsü ve Allahu Ekber gibi İslâmiyet kaynaklı kelimeler yer almaktadır. Bunlardan dört gardiyanın, Hz. Muhammed’den sonra gelen Dört Büyük Halife; Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali oldukları şiirin, bulunduğu dipnotta verilmektedir. Bunun dışında “The Howling Song of Al Mohara - Muharrem’in Haykıran Şarkısı” başlıklı şiiri “Allah, Allah, Hû!” nidâlarıyla şu şekilde son bulmaktadır:

“Sayings and Proverbs - Deyişler ve Meseller” başlıklı şiirin üçüncü kısmını oluşturan “Saying of Nedschati - Necâti’nin Deyişi” başlıklı şiir şöyledir:

Burada kastetiği 15. Asır şâirlerinden Necâti midir, acaba?.. Şeyhî ve Ahmet Paşa'dan sonra asrın üçüncü büyük sanatçısı Necâti'dir. Kastamonu'da nakkaşlık yapan şâirin şiirleri Fâtih'e kadar gelince; o, Necâti'yi Saray'a almış ve ona kâtiplik görevi vermiştir.

Halk içinde yetişen ve önemli bir medrese eğitimi olmayan şâir, şiirlerinde sâde halk Türkçesi kullanmıştır. Bu yönüyle hem Bâkî, hem Fuzûlî tarafından şiirlerine nazireler söylenmiştir. Elde şâire ait sâdece Dîvân'ı vardır. Mangan onu nasıl bulmuş, bilinmez.

"The Howling Song of Al Mohara - Mohara'nın Uğuldayan Şarkısı" başlıklı şiiri “Allah, Allah, Hû!” nidâlarıyla şu şekilde son bulmaktadır:

Ah, elleri kanlı olan dâima görür
Ama onu pişman eden o görüntüler
Şimdi bana olduğu gibi, ağlatır böylece,
Bütün bir gece boyunca, dizlerimin üstünde,
Dâima: Allah, Allah. Hû!

Yine “Trust not the World, nor Time - Ne Dünyâ'ya Güven Ne de Zamana” başlıklı şiirinde Mangan “Yâ Hû!” nidâsını tekrar tekrar kullanmaktadır:

Burada Mangan’ın tasavvuftaki "her şeyin beyhûde olduğuna, Allah’tan bir talepte bulunmadan, yalnızca O'nun Mutlak Varlığına göndermede bulunmak için 'Hû!' çekilişini" kullandığını görüyoruz... Bu ifâde aslında "Allah dışında herşey yok hükmünde" anlamında kullanılır... Çoğu "Hû çekenler" dahi bunu bilmez!

“Relic of Yusuf Scheiki - Şeyh Yusuf'un Yadigârı” başlıklı şiirinde de Mangan, “insan hayâtı” yerine Doğu kültüründen aldığı, “büyük kervan” benzetmesini kullanır. Şiirde kervan oradan oraya seyahat eden, bir hedefi varmış izlenimi veren ama aslında köksüzlüğü temsil eden bir benzetmeden ibârettir. Bu kervan Dünyâ'nın sisli vadisinde yol almaktayken kervanın çınlayan zilleri de yolculuk boyunca yarım yamalak da olsa duyulur. Kervan Âşık Veysel'in dediği gibi "uzun ince bir yolda"dır. Bu şiirde, ne bir aşkınlık fikri, ne de başka bir mistik çağrışıma tanık oluruz. İnsanoğlu gelir ve göçer bu Dünyâ'dan ve Allah’ın İrâde ve Varlığının sırrına eremeden yarım yamalak duyulan yankılar bırakarak gider.

Yine “The City of Truth - Hakikatin Şehri” başlıklı şiirde Cennet'i anlatırken aynı zamanda Orta Doğu halklarının bir dökümünü verir:

“Song for Coffee--Drinkers- Kahve İçenler İçin Şarkı” başlıklı şiirinde Mangan Doğu’nun ahlâkî dokusuna yerleştirdiği şiir kişisine, şakacı bir bağlamda kahvenin şarap ve rakıya olan üstünlüğünü şiirsel bir ifâdeyle anlatır. 19. yüzyılda Osmanlı’nın, ya da Orta Doğu’nun Batı’da bilinen kültürel timsâllerinden birinin ve belki de en ünlüsünün kahve olduğunu düşünürsek, bu konuda uzunca bir şiir yazılmış olmasını yadırgamayız. Bu şiirde dikkatimizi çeken bir ayrıntı vardır ki, bu da ikinci kıt'ada geçen ve şarabın neden olduğu başağrısının, o zamana değin işlenilen günahların ateş şeklinde hâsıl olması olarak yorumlanmasıdır. Bu rahatsızlıktan kurtulabilmek için kendisine bir “hekim” tarafından verilen kahve içilmektedir.

“Türk” kelimesini zengin çağrışımlarla kullanan Mangan, uyuşturucu özelliği de olan "katranlı su"yun târifini verirken şöyle der: “Katranlı su gücünü bilir. Kıskanç bir ilâçtır. Ölçülerin imparatorudur ve Türk gibidir; tahtının yakınlarında hiçbir kardeşini barındırmaz.”

Ama bu ifâdesinden kardeş katlini kınadığı sonucu çıkmaz. Sultan II. Murad’a ithaf ettiği şiirinde bütün Dünyâ'nın Sultan Murad’ı tâkip ederek titrediğinden dem vurarak şöyle yazar:

Mangan İngiliz şiir tekniğine uymayan Türk kafiye anlayışına bağlı kalarak Türk kültürünü özümsemiş Türk gazel formunu ustalıkla şiirlerinde kullanmıştır. Mangan sâyesinde 1937'de İrlandalılar “Söz gümüşse sükût altındır - Speech is Silver but Silent is Golden" , "Eldeki bir kuş, daldaki iki kuştan iyidir – A bird in hand is worth two in the bush” gibi bâzı Türk atasözlerinden haberdâr olmuşlardır.

Mangan’ın bu Anadolu ilgisi nereden gelebilir?.. Arapça, Farsça ve Osmanlıca dillerini ne derece bildiği bilinmeyen Mangan, çalıştığı kütüphânede Osmanlı’ya dâir kimi târihi ve folklorik bilgileri barındıran kitaplar okumuş olabilir. Türkçe ve Türk şiiriyle Almanca bir tercüme sâyesinde tanıştığı söylenir. Ama bunlar Mangan’ın neden geçmiş Osmanlı dönemindeki Anadolu hakkında o zamanlar yaşamış bir Türk şâiriymişçesine şiirler yazdığını bana açıklıyamamaktadır. Bunun kolay bir iş olmadığını Türk şiiri üzerine çalışmanın zorluğunu anlattığı “University Magazin”deki bir yazısında şöyle ifade etmiş:

- “Türk edebiyatını anlamak çok zor.
Türkçe gramer okumakla, küçük izahları dinlemekle olacak iş değil bu.
O bilgiyle Osmanlıca'yı yazıp okuyamazsınız.
İşi ciddi tutmak, uzun bir süre için kendi memleketinizi unutmanız gerekiyor.
Âdeta yeminli bir Müslüman gibi olmalısınız.
Osmanlı’yı, Türk şiirini anlamak ancak böyle mümkün.”

Peki, o nasıl olmuş da zoru başarmıştır?.. Avni Özgürel onun hakkında şöyle demektedir:

- “Döneminde bedâva gezi, tantanalı ağırlamadan yararlanmak,
Osmanlı Sarayı'ndan bahşiş koparmak için eser üreten tipte sanatçılardan
biri değil Mangan.”

Zâten Osmanlı Sarayı şöyle dursun, kimse onun bu şiirlerinden haberdar olmamış, sanki o sâdece kendi duygularını şiire dökerek tatmin olmak istemiştir.

Sonuçta Mangan’ın Türkiye’ye ve Türkçe’ye neden ilgi duyduğu ve sanki eskiden yaşamış bir Türk gibi eskiye âit şiirler yazdığı, başkalarınca bir “sır” olarak kabul edilse de, bence bunun kolay bir açıklaması vardır: Osmanlı döneminde Karaman’da yaşamış, Erzurum ve İstanbul’a da gitmiş biri, yıllar sonra Dublin’de James Mangan adıyla yeniden doğmuştur. Yâni tipik bir Reinkarnasyon örneği ile karşı karşıya olduğumuzu ifâde edersek, taşlar yerine oturur.

James Clarence Mangan İrlanda’da fakir bir hayat sürmüş olup, kısa hayatına "yeterli beslenememesinin neden olduğu" iddia edilmektedir... Belki de şiirlerindeki Karamanlı ile aynı fakirliği paylaşmıştır.

Bu arada ODTÜ İnşaat’da 40 yıl önce Yüksek Mühendis olan Bayburt’lu bir öğrencinin soyadı da Mangan idi.

Ruhi Selman

selman@journalist.com