BİR SPİRİTUALİSTİN DÜNYASI

Pâdişâh hakkında önce Fetvâ Emini Hacı Nuri Efendi'nin imzalamayı reddettiği iftira dolu bir fetvâ , Şeyhülislâm Ziyaüddin Efendi'den alındı:

- "Müslümanlar'ın İmamı olan kimse, bâzı önemli şer-i konuları Şeriat kitaplarından çıkarsa
ve bu kitapları yasak etse, yaksa, yırtsa, Devlet hazinesini israf edip, Şeriata aykırı şekilde harcasa,
idâre ettiği kimseleri şer'i sebep olmadan öldürse, hapsetse, sürse, başka türlü zulümleri de âdet edindikten sonra,
doğru yola yemin etmişken sözünden dönse, Müslümanlar'ın yaşayışını tamâmen bozacak şekilde fitne çıkarmakta direnip,
onları birbirine öldürtse, buna engel olacak durumdaki Müslümanlar, onun zora dayanan tutumunu ortadan kaldırıp,
İslâm memleketlerinin pek çok yerlerinden metbuu tanınmadığına dâir haberler gelip,
yerinde kalmasında zarar ve ayrılışında iyilik olduğu düşünülürse,
kendisine İmamlık ve Sultanlık'tan vazgeçme teklif etmek veya hâl etmek şekillerinden hangisi
erbâb-ı hâll ve akd tarafından uygun görülmüşse, bu kararın uygulanması yerinde ve icrâsı vâcip olur mu?
El-Cevap: Olur. Ketebehu el-fakir es-Seyyid Muhammed Ziyaeddin ufiye anhu"

Bu fetvâ ile asrın en siyâsî şahsiyeti Halife II. Abdülhamid Hân'ı hâl etmek üzere giden heyette Meclis-i Âyân üyelerinden eski Bahriye Nâzırı Ârif Hikmet Paşa, Ermeni Aram Efendi, Draç Mebusu Arnavut Esad Toptâni Paşa, Türk ve Müslüman düşmanlığıyla tanınmış Selânik Mebusu Yahudi Emanuel Karasu Efendi vardı!.. İslâm Halifesi'ni makamından almaya bir Ermeni ile bir Yahudi görevlendirilmişti. Sultan bunu ömrünün sonuna kadar hazmedemedi!.

Sonra Talât Bey, Âyân İkinci Reisi Gazi Ahmet Muhtar Paşa ile birlikte Reşat Efendi’ye tahta çıktığını bildiren heyetin başkanlığını yaptı.

1909’da İngiltere’ye giden 17 kişilik Meclis heyetine başkanlık etti. Bu görevle yurtdışındayken 8 Ağustos’ta Hüseyin Hilmi Paşa kabinesinde Dâhiliye Nâzırlığı’na getirildi. İç olayların yoğunlaştığı bir dönemde siyâsî muhâliflerinin şiddetli saldırıları üzerine 18 Şubat 1910’da istifa etti. 4 Şubat 1911’de kurulan Mehmet Sait Paşa Hükûmeti’nde bu kez Posta ve Telgraf Nâzırlığı’nı, 17 Şubat’tan sonra da vekâleten Dâhiliye Nâzırlığı’nı (İçişleri Bakanlığı) üstlendi. Bu görevleri Parti’nin 22 Temmuz 1918’de iktidardan çekilme kararı almasına kadar sürdü.

1912’de Balkan Savaşı’nın ilânı sırasında Edirne’de bulunuyordu. Gönüllü er olarak orduya katıldı. Ancak yakınlarının itirâzı üzerine İstanbul’a döndü. Balkan yenilgisinin ardından iktidâra gelen Hürriyet ve İtilâf Firkası liderliğindeki Kâmil Paşa Hükûmeti’nden tekrar iktidârı almak amacıyla düzenlediği Babıâli Baskını’na (23 Ocak 1913) öncülük etti. Baskından sonra Dâhiliye Nâzırı Vekili olarak görev yaptı, ancak kabinede yer almadı. Baskından sonra kurulan hükûmet, savaşa devam etme kararı almıştı. Talât Bey, II. Balkan Savaşı esnasında Edirne’nin geri alınması için askerî harekât kararı verilmesinde önemli rol oynadı ve ardından Bulgar temsilcileriyle yapılan barış görüşmelerinde Osmanlı heyetine başkanlık etti.

Sadrazam Mahmut Şevket Paşa’nın öldürülmesinden sonra da Said Halim Paşa kabinesinde 12 Haziran 1913’te yeniden Dâhiliye Nâzırlığı'na getirildi. Bu tarihten itibâren Talât Bey devletin siyâsetinin en önemli belirleyicilerinden biri oldu. Devrin diğer iki önemli yöneticisi Enver Paşa ve Cemâl Paşa ile birlikte "Üç Paşalar" iktidârını kurarak Osmanlı Devleti’nin son dönemine damgasını vurdu.

Balkan harbinde “hıyânetleri görülen unsurlardan memleketi temizlemeyi” bir devlet politikası hâline getiren Talât Bey, memleketin etnik yapısı hakkında araştırmalar yaptırttı. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin teşkilâtı yoluyla Rumlar'ı ürkütüp göçe sevk etti, boşalan yerlere Makedonya Türkleri'ni yerleştirdi.

Talât Bey, I. Dünya Savaşı sırasında İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en belirleyici isimlerindendi. Savaşa girme konusunda İttihat ve Terakkî Cemiyeti içinde beliren fikir ayrılığında, savaşa katılma taraftarı gruba dolaylı destek vererek Osmanlı Devleti’nin böyle bir karar almasında etkili oldu. Savaş sırasında Doğu Cephesi'nde Ermeniler'in Rus ordusu ile birlikte hareket ederek Osmanlı birliklerini arkadan vurması, Müslüman köylere baskınlar düzenliyerek halka zulüm ve katliam uygulaması üzerine, 27 Mayıs 1915 târihli Tehcir Kanunu’nun çıkarılması ve uygulanmasında Cemiyet liderlerinden biri ve Dâhiliye Nâzırı sıfatıyla önemli rol oynadı.

1915 yılında Ermeniler'in tehcir edilmesi nedeniyle Batı kamuoyunda “soykırım yapmak”la suçlandı ve “bir numaralı Ermeni düşmanı” ilân edildi. Bütün Batı basını saldırıya geçti. Oysa, daha sonra İttihat ve Terakki'nin 1 Kasım 1918’deki son Kongresi'nde yaptığı konuşmada Talât Bey, o günleri şöyle yorumluyordu:

- “Bu tehcir ve taktil rivâyetleri son derece mübalâğa edilmiştir. Türkler'i hiç tanımayan, daha doğrusu pek fena tanıyan
Avrupa ve Amerika kamuoyunda mezâlim sözlerinin ne kadar ağır tesirler bırakacağını takdir eden
Ermeni ve Rum neşriyâtı, biri on yaparak dünyâyı gürültüye boğmuştur. (...)
Devlet'in varlık-yokluk kararını verecek bir büyük savaş sırasında ordularının hareket serbestîsini ihlâl eden,
arkada isyanlar çıkararak memleketin selâmetini, ordunun güvenliğini tehlikeye düşüren hareketlere müsâmaha edilememesi,
doğal ve zorunluydu.”

3 Şubat 1917 tarihinde Said Halim Paşa’nın sağlık sebeplerini ileri sürerek istifa etmesinden sonra Talât Bey, vezir rütbesiyle Paşa oldu ve Sadrazamlığa getirildi. Böylece Osmanlı tarihinde Sadrazamlığa getirilen ilk mebus oldu. Arkadaşları onun keskin bir zekâ ve üstün bir yeteneğe sahip olduğunu söyler. "Bitmek tükenmeyen bir sabrı var," der. İttihat ve Terakki’nin kuruluşunda, güçlenmesinde ve yönlendirilmesinde tâyin edici bir görev üstlendiği herkesce kabul edilir.

Bolşevik Devrimi'nin gerçekleşmesiyle savaştan çekilen Rusya ile yapılan barış görüşmelerine Talât Paşa bizzat katıldı. Lev Troçki, Karl Radek gibi ihtilâlciler ve Çiçerin ile Lev Mihayloviç Karahan gibi Sovyet diplomasisinde önemli rol oynayacak olan şahsiyetlerle tanışma imkânı buldu... 3 Mart 1918'de imzalanan Brest Litovsk Barış Antlaşması'na Osmanlı Devleti temsilcisi olarak imza atan Talât Paşa'nın çabaları neticesinde Rusya, 93 Harbi (1877) sırasında işgâl ederek aldığı tüm toprakları (Ardahan, Kars, Artvin ve Batum) Osmanlı Devleti'ne geri vermiştir.

1918 yılı Temmuz ayında Sultan Reşad’ın vefâtı üzerine usûlen Hükûmet'in istifasını sunan Talât Paşa, Sultan Vahdettin tarafından yeniden Sadrazamlığa atandı. Devlet'in savaşta yenilgiye uğraması üzerine, 8 Ekim 1918’de Sadrazamlık'tan istifasını sundu ve 14 Ekim’de Ahmed İzzet Paşa Sadâreti'nde yeni kabinenin kurulmasıyla görevi resmen sona erdi.

Onu çok yakından tanıyan Hüseyin Câhit Yalçın’a göre, “Eğer Talât Paşa olmasaydı, İttihat ve Terakki olmazdı. O, örgütün kubbe taşı, çimentosu ve temeliydi”.

Meşrutiyet ilân edildiği dönemde Talât Bey İstanbul için yeni, henüz bilinmeyen bir isim. Cemiyet’in merkez-i umûmî üyeleri açıklanmadığı ve gizli olduğu için kimse tanımıyor... Meclis-i Mebusan’da ilk Meclis reisleri seçileceği gün Câvit Bey, Hüseyin Câhit Yalçın’a şöyle der:

- Talât’a rey ver.
- Kim Talât?
- Bizim Talât.

Hüseyin Câhit Yalçın sonra şunları yazıyor:

- "İşte bu 'bizim Talât' yavaş yavaş, sâdece kendi saf ve samimi hizmetleri, yararlıkları sâyesinde hepimizin Talât’ı oldu, memleketin Talât'ı oldu, vatanın Talât’ı oldu."

- "İttihat ve Terakki çok karışık ve nâzik bir örgüt. İçlerinde bir eşitlik var. Hepsi 'kardeş' (masonik birâder)... İtaat edecek olanlar, bu itaatin gerekliliğine ikna olmalılar. Aralarında çok büyük ayrılıklar vardı. Bunları gidererek, örgütte bir uyumsuzluk olmadan işleri yürütebilmek için faal, yumuşak, insan duygularını ve ihtiraslarını ölçebilmekte mâhir bir zekâ ve kişiliğe gereksinim vardı. Talât Paşa da bu tekniğin en büyük üstâdı... Alçakgönüllü ve cesur... En büyük düşmanına bile açıktan, cepheden hücum eder. Küçük ve sıradan entrikalar, yalan ve iftirâlar düşmana karşı bile bir silâh olarak kullanılmaz. Çıkarcı değil. Vatanı için ve Türklüğün yükselmesi uğruna her türlü özveriyi göze alacağı biliniyor! Seviyorlar, sayıyorlar ve sözünü dinliyorlar."

- "Bu nedenlerle 'Talât Paşa' olduğu; bir gizli örgüt üyeliğinden, siyâsî parti adamlığından yükselerek bir devlet ve vatan adamı olduğu belirtiliyor.Selânik’in kahvelerindeki Talât ne idiyse, Nâzır Bey ve Sadrazam Paşa olduğunda da öyle kalıyor. Sadrazam tâyin edildiğinde
Sultan Reşat’a,

- 'Çok istirham ederim, bana vezâret rütbesi tevcih buyurmayınız.
Memleket ve makam saltanatlarına hizmet için öyle zamanlar ve vaziyetler olur ki,
bu ünvan benim hareket serbestime ve her yere girip çıkmama engel olur,'

diyor. Bir 'paşa' olarak kahveye nasıl gidecek, onun kaygısında!.. 'Alışırız, belki sonradan çıkmak zor olur' diye Sadâret Konağı'na taşınmıyor!.. Yerebatan’daki kendi kirâlık evinde kalıyor. Pâdişah bir gün Talât Paşa’ya 'Evin yok, bir ev tedârik edersen, ben de yardım ederim' diyor. Talât Paşa, Pâdişâh'ın yanından ayrıldıktan sonra Başmâbeyinci ve Başkâtip Ali Fuad’ı (Türkgeldi) çağırıp şöyle diyor:

- 'Parasal yardım kabûlü, benim prensibime uygun değildir.
Eğer Zât-ı Şahâneleri bu fikirde ısrar edecek olursa,
kendisini gücendirmeksizin önünün alınmasını sizden bilhassa rica ederim.'..."

- “ 'Belki bir gün paramız da bulunmayabilir' diye, arabaya değil, tramvaya biniyor, ya da yürüyor. İttihat ve Terakki merkezine gittiğinde, Sadrazam olmadan önce yaptığı gibi, öğle yemeğinde ekmek, peynir ve kavun yiyor. Birinci Dünya Savaşı’nda halkın sofrasında süpürge tohumundan ekmek varken, Talât Paşa’nın da evine vesikayla aynı ekmek alınıyor.

Bir gün Askerî Levâzımat Umûmî Reisi Topal İsmail Hakkı Paşa evlerine gelir. Sadrazam’ın evinde bu çamur gibi ekmeğin yendiğini görünce, ertesi gün Paşa’nın evine bir torba beyaz ekmek yollar. Talât Paşa, akşam yemeğinde 90 yaşındaki annesi ve eşi Hayriye Hanım’la birlikte sofraya oturur. Bu beyaz ekmekleri görür görmez en küçük dilimine kadar hepsini toplattırır ve İsmail Hakkı Paşa’ya geri gönderir. 'Biz, ekmeğimizi mahallemizin fırınından vesikayla alıyoruz. Bu ekmeğe ihtiyâcımız yok,' der!.."
(Askerî Levâzımat Umûmî Reisi Topal İsmail Hakkı Paşa'nın mârifetlerini, nasıl unları çalıp, yerine una kil katarak halkı kıvrandıra kıvrandıra öldürdüğünü, rahmetli Ömer Seyfettin "Niçin Zengin Olmamış?" adlı gerçek hikâyesinde anlatır. İbretle okunması gerekir. R.S.)

- "Nâzırlığı sırasında seyahatler için aldığı harcırahların artanını geri verince, görevli memurun belli ki ilk kez başına böyle bir iş geliyor, uygulamanın böyle olmadığını söylüyor, ama Talât Paşa'dan şu cevabı alıyor: 'Ben hakkım olmayan parayı almam!' "

Birinci Dünya Savaşı sonunda Almanya’nın İtilâf Devletleri'nden ateşkes istemesi üzerine (Ekim 1918), yeni kurulan Ahmet İzzet Paşa hükümeti Mondros Mütarekesi’ni (30 Ekim 1918) imzalarken, İttihat ve Terakki Fırkası da 1 Kasım 1918 Cumartesi günü son kongresini topladı. İtilâf Devletleri artık İttihatçı avı başlatmışlardı.Talât Paşa, bir konuşma yaptı ve siyâsî hayattan çekildiğini açıkladı. Konuşmasını şöyle bitirdi ve Başkanlık koltuğunu boş bırakarak üyelere ayrılan yere oturdu:

- "Siyâsetimiz mağlup oldu. Dolayısıyla bizim için artık iktidar mevkiini her ne şekilde olursa olsun, muhafaza etmek mümkün olamaz!
Bu açıdan Hükûmet mevkiiden istifa ettiğimiz gibi, bugün burada da Merkez-i Umûmî Heyeti'yle berâber
Cemiyet'in idâre mevkiinden istifa ve Cemiyet'i hakiki ve meşrû sâhibi olan Kongre Heyeti'ne terk ediyor ve bırakıyoruz."

İttihat ve Terakki Umum Merkezi, Talât Paşa, Enver Paşa, Dr. Nâzım ve Dr Bahâettin Şâkir Bey’lerin ülke dışına çıkmasına karar verdi. Talât ve Enver Paşalar memleket dışına çıkacak olurlarsa, bütün düşmanlığın onlarda toplanacağı ve fırkanın diğer üyelerinin bu düşmanlıktan uzak kalacakları ileri sürülüyordu.

Aynı gece saat 23.00’te, Enver ve Cemâl Paşalar ve diğer İttihat ve Terakki önderleriyle birlikte gizlice yurtdışına çıktı. Ancak Talât Paşa zor ikna edilmişti:

- "Saklanırım, beni nereden bulacaklar? Ben vatanımdan ayrı, uzak yaşayamam.
Vatandan uzak yaşamaktansa, ölmek daha iyidir,"

diyordu. Eşi, 108 kiloluk Talât Paşa’nın işgâl günlerinde birkaç haftada 90 kiloya düştüğünü belirtir.

Ayrılmadan önce Sadrazam İzzet Paşa’dan görüşü sorulur, onayı alınır. O da düşman işgâli altındaki bir İstanbul’da kalmalarının yararı olmayacağı düşüncesindedir. Talât Paşa, Sadrazam’a yazdığı mektupta şöyle der:

- “Memleketin bir süre yabancı nüfuz ve etkisi altında kalacağını anladım.
Buna rağmen memlekette kalmak ve millet karşısında muhakeme olunmak niyetindeydim.
Bütün dostlarım bunu geleceğe ertelemek için ısrar ettiler. (…)
Bütün siyâsî hayatımda hedefim, memlekete nâmusumla hizmet etmekti.
Bütün servetim Zât-ı Şahâne’nin ihsan ettiği otomobil bedeli ile
her ay artırdığım yirmişer liradan biriken ikibin altıyüz liralık dâhili istikraz bedelinden
ve bir de dört arkadaşımla birlikte kiraladığımız çiftliğin icar devrinden hâsıl olan paradan ibârettir.
Bunun bir kısmını yanıma aldım. Bundan başka nesneye sâhip değilim."

- “Millete karşı hesap vermek ve muhakeme olunarak tâyin edilecek cezâyı büyük bir cesâretle çekmek isterim.
İşte Zât-ı Fehimâneleri'ne söz veriyorum. Memleketin yabancı nüfuz ve tesirinden kurtulduğu gün,
ilk telgrafınıza itaat edeceğim.”

Rıhtımdan onları alıp ayrılan motorun son hareket anlarında yanında olanlar, Talât Paşa’nın iki üç kez çıkıp tekrar döndüğünü aktarırlar.

Talât Paşa’nın yazdığı mektubun 7 Kasım’da Sadrazam İzzet Paşa’ya verilmesiyle kaçtıkları ortaya çıktı. Talât Paşa ve arkadaşlarının yurt dışına çıkmaları hükûmeti çok zor bir duruma düşürdü. Kabine 8 Kasım’da istifa etti; yerine kurulan Tevfik Paşa kabinesi çıkarttığı bir kararnâme ile Talât Paşa ve arkadaşlarının memlekette kalan mallarına el koydu. Ardından 2 Şubat 1919 tarihinde işgâlci devletlerin baskılarıyla “Tehcir ve Taktil” olaylarını inceleyecek heyetler kurulmasına dâir Meclis-i Vükelâ kararı çıkarılarak, Talât Paşa ve arkadaşları gıyâben yargılandı... Damat Ferit Paşa Hükûmeti kurulduktan sonra İttihat ve Terakki’nin ileri gelenlerini yargılamak için yeni bir Divân-ı Harp kurulmuş; ayrıca Talât Paşa’nın paşalık rütbesi ile nişanlarının geri alınmasına karar verilmiştir.

Talât Paşa önce Odesa’ya, ardından Almanya’ya geçmişti. Ali Sâi takma adıyla Berlin yakınlarındaki Charlottenburg’a yerleşti. Sâi, "çalışan, haberci, postacı" demek... Siyâsî çalışmalarını ve temaslarını burada sürdürmeye çalıştı. Kaçışından itibaren İttihat ve Terakkî Cemiyeti’nin yurt dışında yeniden başlattığı faaliyetin idaresinde "Ali Sâî” takma adıyla görev aldı. Bütün faaliyetleri bir araya toplamak ve oradan kontrol edebilmek amacıyla bir büro kiraladı. Arkadaşlarıyla burada Türkiye’nin siyâsî durumuna âit haberler özetleyip rapor hâline getiren Talât Paşa, bir gazete çıkarmayı istiyordu. Parasızlık nedeniyle bunu gerçekleştiremeyen Talât Paşa, iktidarda iken Avrupa’da tanıdığı insanlara siyâseti hakkında açıklamada bulunmak için hâtıralarını yazdı.

Berlin’deki en önemli faaliyetlerinden birisi de Şark Kulübü adında bir kulüp kurması idi. Kulüp adına toplanan paralarla fakir doğulu öğrencilere yardım edilecek, doğuluların Avrupa’yı tanımaları kolaylaştırılacak, doğu hakkında eserler yayınlanacak, doğunun propagandası yapılacaktı.

Millî mücâdelenin Anadolu’daki gelişimini yakından tâkip ediyordu. "Millî mücâdele başarıya ulaşacaktır, çünkü millî sınırlar dışında, TÜRK MİLLETİ'nin hakikaten sâhip olduğu topraklar dışında emel beslemiyor. Bu toprağın sınırları MİLLÎ MİSAK'la çizilmiştir," diyordu.

Talât Paşa ayrıca Tevfik Rüştü, Hâlide Edip, Celâl Bayar, Ankara temsilcisi Bekir Sâmi ve Galip Kemâlî Beyler ile mektuplaşmalar, Câmi Bey, Nuri Conker ile görüşmeler yaptı. Çalışmalarının amacı Sovyetler Birliği ile Türkiye arasında anlaşma sağlamak; İngiltere ve öteki Batılılar'la ilişki kurmak; Anadolu hareketini desteklemek idi. Bu amaçlarla Avrupa ülkelerinde seyahat etti. Bolşevikler ve galip devletlerle temaslar yaptı. Kendisi bu dönemde ayrıca MUSTAFA KEMÂL PAŞA ile haberleşti.

Malta’da bulunan Mithat Şükrü Bleda’ya yazdığı bir mektupta Mustafa Kemâl Paşa’dan söz etmiş: “Ben burada SARI PAŞA ile haberleşiyorum. Berlin’de olup bitenleri, kulağıma çalınanları kendisine bildiriyorum. SARI PAŞA’nın bana verdiği cevaplardan anlıyorum ki, verdiğim bu mâlûmattan kendisi pek memnun kalmaktadır.” MUSTAFA KEMÂL de, 29 Şubat 1920’de Talât Paşa’ya yazdığı çok uzun bir mektupta onu siyâsî durum ve mücâdele hakkında bilgilendiriyor ve şöyle diyordu:

- “Bir yıldan bu yana Avrupa’daki mesâiniz memnuniyet vericidir.
Aynı tarzda mesâi sarfına devam etmek, daha faydalı neticeler verecektir.”

Yine MUSTAFA KEMÂL'e göre,

- “Vaktiyle birçoğumuz o cemiyetin kurucusu ve üyelerinden bulunuyorduk. (...)
Talât Paşa’nın riyâseti altında yapılan son Kongre kararıyla târihe intikâl eden
söz konusu cemiyetin alâkalılarıyla daha sonra teşekkül eden Teceddüt Fırkası mensuplarının büyük kısmı,
büyük milletimizin yüksek azminden doğan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ne
iştirak veya iltihak etmiş ve bu Cemiyet'in programını kabul etmiştir.”

Hüseyin Câhit Yalçın’a göre de dış dünyâda “İttihat Terakki’nin düşmanları, sonra millî hareketin, kurtuluş hamlesinin de düşmanları oldular.”

Memleket özlemi Talât Paşa’nın peşini gurbette hiç bırakmadı. Aradan uzun süre geçmesine karşın Talât Paşa Edirneli sivesiyle konuşuyor, "Gidiyorlardilar, geliyordilar, diyorlardilar…" diyordu. Söyledikten sonra kendisi de farkına varır, gülerdi... Ancak Berlin günlerinde bunun bile bir anlamı vardı onun için.

- "Alıştığımız bunca şeylerden mahrum kaldık, bâri bu kalsın, bir teselli olur."

Berlin’de parasız kaldığı bir sırada Talât Paşa’nın eskiden tanıdığı, ona minnet borcu olan Strauss adlı bir kişi oldukça büyük miktarda para verir. Paşa, parayı hemen bankaya yatırır, kendi ihtiyâcı için bir miktarını bile ayırmaz:

- "Vatan ihtiyâcı için para gerekirse, ne yaparız?.. Ben aç kalabilirim, kıyâmet kopmaz!"

Eşinin takılarını, nişanlarındaki taşları satar. Arkadaşı Bahâettin Şâkir’in elbisesinin daha da eski olduğunu görünce, kendi elbiselerini paylaşır. Öldüğünde cebinden sadece 10 mark çıkar.

Bir gün vatanına döndüğünde ne yapacak bilir misiniz?..Toprağı mı öpecek?

- "Hayır, yiyeceğim! Çünkü onu öpmekle doyamayacağımı anlıyorum."

Divân-ı Harb-i Örfi’den gıyâbında mahkûmiyet kararı çıkar. Savunmasını hazırlar ve Berlin’de bastırır.

- Şimdilik gurbette bu kadar yeter. İnşaâllah kurtularak vatana dönüşümüzde
mâzimizin bütün hesaplarını millete açık alınla vermek boynumuzun borcudur.
Zâten bundan sonra ALLAH’tan başka bir isteğim de yoktur!"

“Beni bir gün sokakta vuracaklar. Alnımdan kan akarak yere serileceğim.
Yatakta ölmek nasip olmayacak. Ziyânı yok, varsın vursunlar!
Vatan, benim ölümümle bir şey kaybedecek değildir. Bir Talât gider, bin Talât yetişir!”

diyen Talât Paşa gerçekten sokakta vuruldu., İttihat ve Terakkî erkânının öldürülmesi kararını alan Taşnak Partisi’nin bu kararı, suikastçı Ermeni Soğomon Tehliryan tarafından 15 Mart 1921’de yerine getirildi. Talât Paşa evinin önünde arkasından vurularak şehit edildi ve Berlin’deki Türk mezarlığına gömüldü. 20 Mart 1921 Pazar günlü Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde haber, “Talât Paşa’ya Suikast” başlığıyla birinci sayfadan verildi. Olay şöyle yorumlanıyordu:

- “İngilizler'in, askerle ve politikayla başa çıkamadıkları TÜRKİYE’ye bugün geniş ölçekte bir suikast tertibâtı hazırladıkları anlaşılıyor. (...)
Bu menfur cinâyet İngiliz hıyânetinin insanlığın yüzünü kızartacak ne çirkin bir dereceye ilerlediğini bir kere daha gösterir.
İngilizler menfur politikalarıyla, harp zorbalıklarına şimdi bir de TÜRK ricâlini gizlice arkadan vurmak kötülüğünü de ilâve ettiler.”

Berlin’deki mahkemede Talât Paşa’nın kaatili Soğomon Tehliryan cinayeti işlediğini itiraf etti. İki günlük yargılamadan sonra, "tehcirden dolayı geçirdiği travma ve cinnet geçirdiği" gerekçesiyle Alman mahkemesi tarafından suçsuz bulunarak beraat ettirildi.