Dersimin Tarihi

  Tunceli ismi Cumhuriyet Döneminde, M. Kemal Atatürk tarafýndan verilmiþ olup; tunç gibi saðlam insanlarýn yaþadýðý yöre anlamýna gelmektedir. Tunceli 19. yy'a kadar hiçbir devletin kesin denetimi altýna girmemiþ, yöredeki egemenlikler kýsa sürmüþ ve sürekli savaþlara sahne olmuþtur. Tunceli tarihçesi hakkýnda yapýlan araþtýrmalarýn en geniþi 1968-1970 yýllarýnda Çemiþgezek ilçesi yakýnýnda bulunan Pulur Höyüðü'nde yapýlan kazýlardýr. MÖ. 5000-3000 yýllarýna ait kültür katmanlarýnda tunç çaðýna ait bilgiler elde edilmiþtir. Bu kazýlarda kale görünümünde evlere, evlerin içinde çeþitli bölümlere, ocak, dibek ve öðütme taþlarýna çeþitli hayvan resimlerinin yapýldýðý kabartmalara, tunç iðne ve tunç kazma gibi madeni eþyalara rastlanmýþtýr. Çemiþgezek Ýlçesi'ne baðlý Laluþaðý Köyü yakýnýnda bulunan Yeniköy Höyüðü'nde 1972 yýlýnda yapýlan kazýlarda da Pulur Höyüðü'ndeki buluntulara benzeyen Tunç Çaðý buluntularýna rastlanmýþtýr. Yapýlan bu kazýlar Tunceli yöresinde insan yaþantýsýnýn MÖ. tarihlere dayandýðýný belirler.

         Tarihte ilk Anadolu Birliðini kuran Hitit'ler Ý.Ö 1300 yýllarýnda Tunceli yöresine hakim oldular. Daha sonra MÖ. 900 yýllarýnda Harput, Palu ve Tunceli Yöresinin Urartu'larýn egemenliðine geçtiði anlaþýlmýþtýr. Mazgirt Kalesi , Beðin Kalesi ve Kalaköyü Kalesi'nin Urartulara ait olduðu anlaþýlmýþtýr. MÖ. 7 yy'da Azerbaycan Yöresi'nde ortaya çýkan Medler MÖ. 600-550 yýllarýnda Tunceli yöresini egemenliklerine geçirirler daha sonra Pers'lerin Medler'in merkezini ellerine geçirmeleri ile Tunceli Yöresi de Perslerin egemenliðine geçti. Bu dönemde ülke Ýran Ýmparatorluðu'na baðlanmýþtýr. Pers Ordusu'nun Makedonya Kralý Ýskender'in karþýsýnda uðradýðý yenilgiden sonra bölge Makedonya Ýmparatorluðuna baðlanmýþtýr. Ýskender'in bu bölgeye atadýðý komutan Sabiktas'a karþý Pers soylularýndan Ariarates ayaklanarak bu bölgede Kapadokya Krallýðý adý verilen bir krallýk kurdu. ( MÖ. 332) Ýskender'in ölümünden sonra yerine geçen komutan Perdikes, Kapadokya'yý iþgal ederek Tunceli yöresini tekrar Makedonya Topraklarýna kattý. (MÖ. 332) ancak, MÖ. 230 yýllarýnda Kapadokyalýlar yöreye tekrar hakim oldular bu dönemde Anadolu'yu istila eden Roma Ýmparatorluðu MS. 20 yýlda Tunceli ve yöresini egemenliði altýna alarak bölgeyi Roma'nýn bir vilayeti haline getirdi. 395 yýlýnda Roma Devleti'nin ikiye ayrýlmasýndan sonra Tunceli Yöresi Doðu Roma Devleti'nin (Bizanslýlar’ýn) sýnýrlarý içinde kaldý.

         Tüm Doðu Anadolu gibi Tunceli Yöresi de Uzun süre Ýran'da bulunan Sasani Devleti ile Bizanslýlar arasýndaki savaþlara sahne oldu. 634 yýlýnda Araplar Doðu ve Güney Doðu Anadolu üzerine seferler düzenlemeye baþladýlar. Tunceli Yöresi 639 yýlýnda Araplarýn egemenliðine geçti.

         Bizanslýlar, Araplarla savaþý göze almayýnca Tunceli , Erzincan ve Elazýð'la birlikte Araplar'a baðlý bir eyalet oldu. Arap yönetiminin kendi içindeki anlaþmazlýklardan yararlanan Bizans imparatoru XI. Jüstinianus 685 yýlýnda Ermenilerle birlikte yöreyi egemenliði altýna aldý. 699 yýlýnda yöre Bizanslýlar’dan geri alýndý. 724-743 yýllarýnda Tunceli Yöresi hazarlarýn saldýrýsýna uðradý, bir müddet Hazarlarýn denetiminde kaldý. Tunceli yöresine gönderilen Mervan Bin Muhammed Araplarýn yöredeki egemenliðini güçlendirmeye çalýþtý. daha sonra Abbasi Halifesi Harun Ür-Reþit Hazarlar üzerine seferler düzenleyerek bunlarý yöreden uzaklaþtýrmaya çalýþtý. Bu dönemde Bizanslýlar yöreyi kýsa süre eline geçirdilerse de tekrar Arap güçleri tarafýndan kovuldular. 850 yýllarýndan sonra Bizanslýlarla Araplar arasýndaki savaþlar 1071 yýlýna devam etti.

         Malazgirt Savaþý'ndan sonra Anadolu'nun çeþitli yöreleri Türkler'in eline geçmeye baþladý. Bu dönemde Bizanslýlar’a karþý baðýmsýzlýðýný ilan eden Ermeni asýllý Komutan Filaletos; Harput Tunceli Yöresini egemenliði altýna aldý. Malazgirt Savaþý'ndan sonra yörede hanlýk kurdu. Anadolu Selçuklu Devleti'yle Büyük Selçuklu Devleti arasýndaki egemenlik savaþý da bu dönemde sürmekteydi. 1086 yýlýnda Anadolu Selçuklu Devleti'nin yenilmesinden sonra Büyük Selçuklu Devleti Hükümdarý Melikþah döneminde Harput ve Dersim yöresine gönderilen Çubuk Bey yöreye hakim olan Filaletos'un egemenliðine son verdi. Böylece 1087 yýlýnda Tunceli Yöresi Türk egemenliði altýna girdi.

         Malazgirt Savaþý'ndan sonra Türk beylerinden Mengücek Ahmet Gazi Bey Erzincan, Divriði Yöresi'ne hakim oldu. Mengücek Beyliði'ni kurarak Kemah'ý merkez yaptý ve Tunceli Yöresine hakim oldu. Ayný dönemde yörenin Güney kýsmýna da Çubukoðullarý hakimdi. Diyarbakýr’da bulunan Artukoðullarý da Tunceli yöresine hakim olmaya çalýþýyordu Çubukoðullarý’yla Artukoðullarý arasýnda süre gelen savaþlardan sonra 1115 yýlýnda Tunceli'nin güneyi Artukoðullarý'nýn egemenliði altýna girdi. 1163 yýlýnda yöre Daniþmendi Yaðýbasan'ýn eline geçti ve yöre halkýnýn büyük bir kýsmýný Sivas'a sürgün etti.

         Anadolu Selçuklu Sultaný I. Aleâddin Keykubad döneminde Tunceli yöresi bir çok savaþlara sahne oldu. 1228 yýlýnda Çemizgezek yöresini eline geçiren Alâaddin Keykubad, Mengüçlerin Erzincan Yöresindeki koluna son vererek Tunceli yöresini egemenliði altýna aldý.

         1243 yýlýnda Anadolu Selçuklu devleti Moðollara yenilince Tunceli Yöresi de Moðollara baðlandý. 1318 yýlýnda Anadolu Selçuklu Devleti'nin yýkýlmasýyla Anadolu’da ortaya bir çok beylik çýktý. Bu dönemde Akkoyunlular Tunceli Yöresini ele geçirdiler. Bir müddet sonra Erzincan Bey'i Mutahharten bu yörede egemenliðini sürdürdü. 1381 yýlýnda Kadý Burhaneddin baðýmsýzlýðýný ilan ederek Tunceli yöresine hakim oldu. 1387 yýlýnda Anadolu’yu istila eden Timur, bu ara Tunceli yöresini de iþgal ederek geçici olarak yaðmaladý. Timur'dan sonra yöre Türkmen olan Akkoyunlularýn denetimine girdi, Akkoyunlularý Uzun Hasan yönetiyordu. Yýldýrým Beyazýt (1. Beyazýt) Erzincan'ý ele geçirdi ve Timur'la yapýlan savaþta Tunceli'nin Kuzey yöresi büyük zarar gördü.

         Fatih Sultan Mehmet'in 1473 Otlukbeli Savaþý'nda Akkoyunlular’ý maðlup etmesiyle Osmanlýlar Tunceli yöresinde varlýklarýný gösterdiler. 1502 yýlýnda Ýran'da güçlü bir Safevi devleti hakimdi. Þiî olan bu devletin baþýnda Þah Ýsmail bulunuyordu. Doðu Anadolu'ya hakim olmak isteyen Þah Ýsmail Erzincan Yöresine karargah kurdu. 1514 yýlýnda yapýlan Çaldýran Savaþýnda Þah Ýsmail'i yenen Yavuz Sultan Selim, Tunceli yöresinde Osmanlý egemenliðini güçlendirdi. Çaldýran Savaþý'nda Þah Ýsmail'in daðýlan ordusu Doðu Anadolu'nun çeþitli yörelerine sýðýndý.

         Yavuz Sultan Selim döneminde Pir Hüseyin Bey Çemiþgezek Beyliðine atandý. Daha sonra Çemiþgezek'e giden Pir Hüseyin Bey yöreye hakim olan Nur Ali Halife'nin ordusunu yenerek Ýran idaresine son verdi. Pir Hüseyin Bey 30 yýl yöreyi yönetti. Ölümünden sonra evlatlarý arasýnda geçimsizlikler oldu. Hepsi Kanuni Sultan Süleyman'a müracaat ederek Çemiþgezek'in taksim edilmesini istediler. Beylik dört sancak ve on dört ziyamete taksim edildi:
1-) Çemiþgezek
2-) Pertek
3-) Saðman
4-) Mazgirt

         Pir Hüseyin Bey'in oðullarýndan Muhammed bey Mazgirt, Rüstem Bey Pertek Sancaðý’na, Keyhüsrev Bey Saðman Sancaðý’na atandý. Daha sonra Çarsancak Sancaðý'nýn baþýna Merkis oðlu Bay Sungur getirildi. Bay Sungur döneminde yöre iyi yönetilmeyince Palu beylerinden Süleyman Bey'in yakýn adamý olan Kulu Alp yöreye hakim oldu. 1700 yýllarýnda Mazgirt'ten Pülümür'e kadar olan topraklar Tunceli yöresine hakim olan Süroðullarý, Pülümür civarýnda bulunan Þah Hüseyinoðullarý tarafýndan paylaþýldý.

         Osmanlý Ýmparatorluðu'nun duraklama ve gerileme döneminde bu yöre merkezi denetimden yoksun olup beylikler halinde yönetiliyordu. Bu beyler Osmanlý padiþahlarýnýn çevresiyle iliþkili olup bunlardan destek görüyorlardý. Yörede geliþen aþiretlerle bu beylikler arasýnda arazi yüzünden zaman zaman çatýþmalar oluyordu.

         Tunceli 19 yy. baþlarýna kadar küçük bir yerleþim yeri idi. 1839 da Tanzimat'ýn ilânýndan sonra Osmanlý Devleti tarafýndan yöreye el atýlarak 1847 yýlýnda sancak haline getirildi. Hozat merkez olmak üzere " Dersim Livasý" adýyla Erzurum vilayetine baðlandý. Çemiþgezek, Pertek ve Mazgirt Osmanlý döneminde Eyalet-i Diyarbakýr'a baðlýydýlar. 1847 yýlýndan sonra Çarsancak, (Akpazar) Pülümür, Ovacýk, Mazgirt kazalarý Erzurum Vilayeti'nin Erzincan Sancaðý'na baðlandý. 1879 yýlýnda "Dersim" adýyla vilayet oldu. 1886 yýlýnda Pülümür hariç il sancak olarak Mamuret-Ül aziz (Elazýð) vilayetine baðlandý. Dersim Sancaðý 1890 yýlýndan Kurtuluþ Savaþý'na kadar ayný konumunu koruyarak yönetsel deðiþikliðe uðramadý. Sancaðýn merkezi Hozat olup bunun dýþýnda Ovacýk (Pulur),Çarsancak (Peri) , Mazgirt, Çemiþgezek (Çamiçi), Nazýmiye (Kýzýlkilise) ve önceleri Pah ilçeleri vardý. Mart 1916 da patlak veren ayaklanmalar bu yörede tedirginliðe yol açtý.

         Rus ordularý eylül 1916'da Pülümür yöresini iþgal ettiler Yöre halký Palu çevresinde bulunan Dokuzuncu Kolordu'dan destek alarak Pülümür Yöresine hakim olan þah Hüseyin Oðullarý'nýn taraftarlarýnýn katýlmasýyla yaklaþýk dört yüz silahlý milisle Erzincan'ý iþgal eden Rus Ordularýna karþý savaþtýlar. Daha sonra yöre halkýnýn da bu direniþe katýlmasýyla Pülümür yöresinden Rus ordularý geri çekilmek zorunda kaldý. 14 Þubat 1916 tarihinde Tunceli Milis Kuvvetleri Erzincan'a girdiler. I. Dünya Savaþý'ndan sonra Tunceli, Koçgiri Ýsyaný ve Elazýð'da görülen Þeyh Sait isyaný dönemin de bu ayaklanmalardan etkilendi. Yöre halký bu isyanlara karþý çýkmýþtýr.

         Cumhuriyet öncesi yýllarda Mutasarrýflýk durumunda olan Dersim'in, 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanan TBMM'de Diyap Aða (Yýldýrým), Mustafa Aða [Mýççi Aða] (Öztürk), Gangozade Hasan Hayri Kanko, Gangozade Ramiz Tan, Mustafa Zeki (Saltuk) Bey ve Abdülhak Tevfik (Gençtürk) gibi milletvekilleriyle temsil edildi. 1926 yýlýnda Dersim ilçe yapýlarak Elazýð'a baðlandý. 25 aralýk 1935 tarih ve 1885 sayýlý kanunla Tunceli vilayeti teþkil edildi. 4 Ocak 1936 yýlýnda Hozat ve diðer ilçeler Tunceli'ye baðlandý. 17 Haziran 1937 Dersim'de ayaklanmalardan sonra Tunceli geçici olarak Elazýð'dan yönetilmeye baþlandý. 30 Aralýk 1946 tarihinde merkez dahil 8 ilçesi ile beraber tekrar Tunceli Vilayeti teþkil edildi. 1947 yýlýnda Kalan kasabasýna taþýnarak fiilen il merkezi oldu.

..::www.efsaneler.sehri.com::..