| 1 [ ... Kök] Öngüg yoguru sü yorip tünli
künli yiti ödüske
subsuz keçtim. Çorakka tegip yuligci [eri]g k[ ... ]s Keçinke tegi [ ... ] |
[1] ... Gök Öngü çiğneyerek ordu yürüyüp,
gece ve gündüz
yedi zamanda susuzu geçtim. Çorağa ulaşıp yağmacı askeri ... Keçin'e kadar ... |
Metin |
Tercüme |
|
ilki kün ölürtüm. Yadag süsin ikinti kün kop [ölür]tüm. Bi [... ]asip bard[ ... ] |
[1] ... Çin süvarisini, on yedi bin askeri
ilk gün öldürdüm.
Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm. Bi ... aşıp vard ... |
| 2 [... y]oli süledim. Otuz artuki sekiz yaşıma
kışın Kitany
tapa süledim. [ ... Otuz artuki tokuz yaşı]ma yazın Tatabi tapa sü[ledim ...]. |
[2] defa ordu sevk ettim. Otuz sekiz yaşımda
kışın Kıtay'a
doğru ordu sevk ettim ... Otuz dokuz yaşımda ilk baharda Tatabi'ya doğru ordu sevk ettim... |
| 3 [ ... ] men [ ... ] ölürtüm. Oglin yotuz[in
yi]lkisin barimin
[ ... ]ra ko[ ... ] |
[3] ben... öldürdüm. Oğlunu, karısını, at
sürüsünü,
servetini ... |
| 4 bud[un ... yo]tuzin yok kı[ldım ... ] | [4] millet... karısını yok kıldım ... |
| 5 yor[... ] | [5] ... |
| 6 süng[üşdüm? ... ] | [6] savaştım. ... |
| 7 [bir]tim. Alp erin ölürüp [bal]bal kilu
birtim. Elig yaşıma
Tatabi budun Kitanyda ad[rilti ... ]lker tagka [ ... ] |
[7] verdim. Kahraman erini öldürüp balbal
kılıverdim.
Elli yaşımda Tatabi milleti Kıtay'dan ayrıldı. ...lker dağına |
| 8 Ku sengün basadu tört tümen sü kelti.
Töngkes tagda
tegip tokidim. Üç tümen süg [ölürtü]m. B[ir tümen?... ] rser [ ... ]öktüm. Tatabi [ ... ] |
[8] Ku general kumandasında kırk bin asker geldi.
Töngkes dağında hücum edip vurdum. otuz bin askeri öldürdüm. On bin ... ise ... öktüm. Tatabi ... |
| 9 ö[lü]rti. Ulug oglum agrip yok bolca Kug
Sengünüg
balbal tike birtim. Men tokuz yigirmi yil sad olurtum, to[kuz yigir]mi yil [kagan olu]rtum, il tutdum. Otuz artuki bir [...] |
[9] öldürdü. Büyük oğlum hastalanıp yok
olunca Ku'yu,
generali balbal olarak dikiverdim. Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum, on dokuz yıl kagan olarak oturdum, il tuttum. Otuz bir ... |
| 10 Türküme budunuma [y]igin anca kazganu
birtim. Bunca
kazganip [kangim kagan i]t yil onunc ay altı otuzka uca bardı. Lagzin yıl bisinç ay yiti otuzka yog ertürtüm. Bukag tutuk [ ... ] |
[10] Türk'üm için, milletim için iyisini öylece
kazanı verdim.
Bu kadar kazanıp babam kagan köpek yılı, onuncu ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı, beşinci ay, yirmi yedide yas töreni yaptırdım. Bukag vali ... |
| 11 kangi Lisün Tay seng ün basad[u] biş yüz
eren kelti.
Kokuluk ö[ ... ] altun kümüş kergeksiz kelürti. Yog yiparig kelürüp tike birti. Cindan igac kelürüp öz yar[ ... ] |
[11] babası Lisün Tay generalin başkanlığında
beş yüz
yiğit geldi. Kokuluk ... altın, gümüş fazla fazla getirdi. Yas töreni kokusunu getirip dikiverdi. Sandal ağacı getirip öz ... |
| 12 bunca budun sacin kulkakin [ ... b]icdi.
Edgü özlük atin
kara kisin kök teyengin sansiz kelürüp kop koti. |
[12] Bunca millet saçını, kulağını ... kesti.
Iyi binek atını,
kara samurunu, mavi sincabını sayısız getirip hep bıraktı. |
| 13 TENGRİ teg TENGRİ yaratmış TÜRK Bilge
[Kagan s]abim:
Kangim TÜRK Bilge Kagan olurtukinda TÜRK amti begler kisre Tarduş begler Kül Cor baslayu ulayu sadpit begler öngre Tölis begler Apa Tarka[n] |
[13] TANRI gibi TANRI yaratmış TÜRK Bilge
Kaganı, sözüm:
Babam TÜRK Bilge Kaganı oturduğunda şimdiki TÜRK beyleri, sonra Tarduş beyleri; Kül Çor başta olarak, arkasından sadpit beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan |
| 14 başlayu ulayu sad[pit] begler bu [ ... ]
Tamam Tarkan
Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ulayu buyruk [ ... ] ic buyruk Sebig Kül İrkin baslayu ulayu buyruk bunca amti begler kangim kaganka ertingü |
[14] başta olarak, arkasından sadpit beyleri;
bu ... Tamam
Tarkan, Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk ... ic buyruk; Sebig Kül İrkin başta olarak, arkasından buyruk; bunca şimdiki beyler, babam kagana fevkalâde |
| 15 ertingü ti umug i[tdi? ... T]ÜRK beglerin
budunin ertingü
ti umug itdi ögd[i ... kangim] kagan [ ... ] ca agar taşig yogun ig TÜRK begler budun i[ ... ] irti. Özüme bunca [ ... ]. |
[15] fevkalâde çok iltica etti ... TÜRK
beylerini, milletini
fevkalâde çok yüceltti, övdü ... babam kagan ... ağıir taşı, kalın ağacı TÜRK beyleri, milleti ... Kendime bunca ... |
Metin |
Tercüme |
|
1 TENGRİ teg TENGRİ'de bolmiŞ Türk Bilge Kagan bödke olurtum. Sabimin tüketi esid. Ulayu ini yigünüm oglanim biriki ogusum [budunum biriye sadpit begler yiriya tarkat buyruk begler Otuz Tatar ... Tokuz Oguz begleri buduni bu sabimin edgüti esid, katigdi tingla: ilgerü kün] |
[1] TANRI gibi gökte olmuş TÜRK Bilge Kaganı,
bu zamanda
oturdum. Sözümü tamamiyle işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki sadpit beyleri, kuzeydeki Tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, ... Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün |
| 2 togsikinga birigerü kün ortusingaru
kurigaru kün
batsikinga yirigaru tün ortusingaru anda içreki budun kop manga körür. [Bunca budun kop itdim]. Ol amti any ig yok. TÜRK Kagan Ötüken [Yış olursar il]te [bung] yok. İlg[erü Sa]ntung [yazika tegi süledim, taluyka kicig tegmedim. Birigerü Tokuz] |
[2] doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda
gün batısına,
kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. TÜRK kaganı Ötüken Yış'da otursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda Santung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz |
|
3 Ersinke tegi süledim, Tüpütke kicig tegmedim. Kurigaru yincü ögüz keçe Temir Kapigka tegi süledim. Yirigaru Yir Bayirku yiringe tegi sü[ledim]. Bunca yirke tegi yoritdi[m. Öt]üken [Yış]da yig i[di] ermiş. İl [tutsik yir Ö]tük[en] Yış ermiş. [Bu yirde olurup Tabgac budun] birle tüz[ültüm. Al]tun kümüş asgi[ti] |
[3] Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibet'e
ulaşmama az
kaldı. Batıda İnci nehrini gecerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayirku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken Yış'dan iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken Yış imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği |
| 4 kutay bungsuz anca birür. Tabgac budun sabi
sücig agisi
yimsak ermiş. Sücig sabin yimsak agin arip irak [budunug anca] yagutir ermiş. [Yaguru] kond[ukda] kisre any ig biligin anda ö[yür ermi]ş. Edgü bil[ge] kişig edgü alp kişig yo[ritmaz] ermiş. Bir kişi yangils[ar, ogusi buduni bis]ükinge tegi ki[dmaz] |
[4] ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin
milletinin sözü tatlı,
ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa kabilesine, milletine, akrabasına kadar barındırmaz |
| 5 ermiş. Sücig sabinga yimsak agisinga
arturup öküs
TÜRK budun öltüg. TÜRK budun ölsiking. Biriye [Coga]y Yış Tögültün yazi [konay]in [tiser] TÜRK budun ölsikig. Anda any ig kişi anca bos[gurur] ermiş: Irak erser yablak agi birür, yaguk erser edgü agi birür tip anca bosgurur ermiş. Bi[lig] |
[5] imiş. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına
aldanıp çok
çok, TÜRK milleti, öldün; TÜRK milleti, öleceksin! Güneyde Cogay Yış'a, Tögültün ovasına konayım dersen, TÜRK milleti, öleceksin! Orda kötü kişi söyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş. Bilgi |
| 6 bilmez kişi ol sabig alip yaguru barip öküs
kişi öltüg.
Ol yir[ger]ü barsar, TÜRK [budun] ölteci sen. Ötüken [yir olurup arkis] tirkiş isar, neng b[ungug yok. Ötüken Y]ış olursar, benggü, [il tuta olurtac]i sen. TÜRK budun tokurkak sen. Acsar tosik ömez sen, bir todsar acsik ömez sen. Andagingin üçün igidmiş ka[ganingin] |
[6] bilmez kşsi o sözü alıp, yakına varıp,
çok insan öldün!
O yere doğru gidersen TÜRK milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur. Ötüken Yış'da oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın. TÜRK milleti, toklugun kıymetini bilmezsin. Acıksan tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için beslemiş olan kaganının |
| 7 sabin almatin yir sayu bardig. Kop anda
alkindig
aril[tig]. Anda [ka]lm[isi] yir [sa]yu kop toru ö[lü yoriy]ur ertig. TENGRİ yar[likadukin üçün özüm] kutum bar üçün ka[gan olurtu]m. Kagan olurup yok cigany budunug kop kubratdım. Cigany budunug bay kıldım. Az budunug öküs kıldım. [Azu bu] |
[7] sözünü almadan her gece gittin. Hep orda
mahvoldun,
yok edildin. Orda, geri kalanınla, her yere zayıflayarak ölerek yürüyordun. TANRI buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kagan oturdum. Kagan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa bu |
| 8 sabimda igid bar gu? TÜRK begler budun buni
esiding.
TÜRK budun[ug tirip i]l tutsikingin bunda urtum. Yangilip ölsiking in yime bu[nda urtu]m. Neng n[eng] sab[im erse]r beng gü taşka urtum. Angar körü biling. TÜRK amti budun begler bödke körügme [begler gü yangildaci siz]. [Kangim] |
[8] sözümde yalan var mi? TÜRK beyleri,
milleti, bunu işitin!
TÜRK milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum. Yanılıp öleceğini yine burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum. Ona bakarak bilin. Şimdiki TÜRK milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Babam |
| 9 kagan ecim kagan olurtukinda tört
bulungdaki budunug
nence itm[iş ... ] TENGRİ yarlikaduk [üçün ö]züm olurutukuma [tört bulungdaki] budunug itdim, yaratdim i[... ] kıldım. [ ... T]ürgiş kaganka kızım[ın ... ] ertingü [ulug] törün ali birtim. Tür[giş kagan] |
[9] kagan, amcam kagan oturduğunda dört
taraftaki
milleti nasıl düzene sokmuş ...TANRI buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim... kıldım. ...Türgiş kaganına kızımı... fevkalâde büyük törenle alıverdim. Türgiş kaganının |
| 10 kızın erting ü ulug törün oglıma ali
birtim. [ ... ertüngü
u]lug [törün ali] birtim, ya[ ... ]t ertü[rtü]m [... başlig]ig yükündürtüm, tizligig sökürtüm. Üze TENGRİ asra yir yarlikaduk üç[ün ... ] |
[10] kızını fevkalâde büyük törenle oğluma
alıverdim ...
fevkalâde büyük törenle alıverdim ... yaptırdım ... başlıya baş eğdirdim, dizliye diz çöktürdüm. Üstte TANRI, altta yer bahsettiği için |
| 11 közün körmedik kulkakin eşidmedük
budunumun
ilgerü kün to[gsikinga?] birigerü [ ... ] ka kurigaru [ ... sarig altuni]n ürüng kümüşin kirgaglig kutayin kinlig isg[itis]in özlük atin adgirin kara k[isin] |
[11] gözle görülmeyen, kulakla işitilmeyen
milletimi doğuda
gün doğusuna, güneyde ... batıda ... Sarı altınını, beyaz gümüşünü, kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını, binek atını, aygırını, kara samurunu, |
| 12 kök teyeng in Türküme budunuma kazganu
birtim, iti
birtim. [ ... ]n bungsuz kıltım. Üz[e TENG]Rİ erklig [ ...]ümen og[ ... ]n [ ... begle]rig budun [ ... ] |
[12] mavi sincabını Türküme, milletime
kazanıverdim,
tanzim ediverdim ... kedersiz kıldım. Üstte TANRI kudretli... TÜRK beylerini, milletini |
| 13 [ ... ] igiding, emgetmeng, tolgatmang.
[... ]m TÜRK
begler TÜRK budunum [... ] at [ ... ]rtim [ ... ]ka ta [ ... ] g [... ür] [ ... ] kazganip yang [ ... ]i bu [ ... ]a bu kaganingda bu beglerig[de ... su]bungd[a adrilmasar?] TÜ[RK budun] |
[13] ... besleyin, zahmet çektirmeyin,
incitmeyin! ... benim
TÜRK beylerim, TÜRK milletim, ... kazanıp ... bu ... bu kaganından, bu beylerinden ... suyundan ayrılmazsan, TÜRK milleti, |
| 14 özüng edgü körteci sen, ebing e [ki]rteci
sen, bung suz
boldaci s[en ... anda] kisre [Tabgac kagand]a bedizcig kop k[elürtüm. Mening s]abimin simadi, icreki bedizcig iti. Ang ar adincig bediz [urturtum. Tas tokittim. Könkülteki sabimin urturtum ...] |
[14] kendin iyilik göreceksin, evine
gireceksin, dertsiz
olacaksın. ... Ondan sonra Çin kaganından resimleyici hep getirttim. Benim sözümü kırmadı, maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim vurdurdum. Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum ... |
| 15 On Ok ogling a tating ategi buni körü
biling Benggü
taŞ [tokitdim ... ] tokitdim, bitid[d]im. [... ] ol tas barkin [ ... ] |
[15] On Ok oğluna, yabancına kadar bunu görüp
bilin!
Ebedî taş yontturdum ... yontturdum, yazdirdim. ... O taş türbesini ... |
Metin |
Tercüme |
| 1 [ ... ] üze [ ... ] | [1] ... üstte ... |
| 2 Bilge Kagan u[cdi?] | [2] Bilge Kagan uçtu. |
| 3 yay bolsar, üze T[ENGRİ] | [3] Yaz olsa, üstte gök |
| 4 köbürgesi öterce anc[a taki?] | [4] davulu gürler gibi, öylece ve |
| 5 tagda sigun ötser [anca?] | [5] dağda yabanî geyik gürlese, öylece |
| 6 sakinur men. Kangim ka[gan] | [6] mateme gark oluyorum. Babam kaganın |
| 7 tasin özüm kagan [ ... ] | [7] taşını kendim kagan ... |
| 8 [ ... ] | [8] ... |
| 9 [ ... ] | [9] ... |
Metin |
Tercüme |
| 1 [ ... Bilge] Kagan b[itingin] Yol[l]ug
Tigin bitidim.
Bunca barkig bedizig uzug [ ... k]agan atisi Yol[l]ug Tigin men ay artuki tört kün [olu]rup bitidim. bedizetim. Yag[ ... ] |
[1] Bilge Kagan kitâbesini Yollug Tigin,
yazdım. Bunca
türbeyi, resim sanatı ... kaganın yeğeni Yollug Tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, resimledim |
ÖNEMLİ SAYFALAR
TONYUKUK ANITI
- BİRİNCİ TAŞ
DOĞU ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
BATI ANADOLU'NUN
TÜRKLÜĞÜ
KUZEY
ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
DÜNYA MEDENİYETİNDE
TÜRKLERİN PAYI
BÜYÜK ARAŞTIRMACI KÂZIM
MİRŞAN'IN TESBİTLERİ