Saad Bee Ál’íní (Alphabet)
A, B, Ch, Ch’, D, Dl, Dz, E, G, Gh, H, Hw, I, J, K, K’, Kw, L, Ł,
M, N, O, S, Sh, T, T’, Tł, Ts, Ts’, W, X, Y, Z, Zh, ’ (glottal stop)
|
|
Yá’át’ééh Marilyn Dempsey dashijní. Kiiyaa’áanii nishłí̜. Tó Dích’íi’nii báshíshchíín. Dibéłzhíní éí dashicheii. Hónágháahnii éí dashinálí. Kót’éego asdzá̜á̜ nishłí̜.
The Diné Bizaad page’s purpose is to provide an introduction to our indigenous language. Our language has been spoken by our people throughout time to communicate with one another, to sing, to pray, to express thoughts, and to think, plan, live, and reflect on our lives. Our great grandfather and leader, Chief Manuelito was quoted, “Shikéí, shidine’é, ałtah háási̜i̜łgóó… háadida léi’ nihizaad, nihisodizin, ádóone’é niidlínígíí dóó nihe’á’ál’í̜ nihił ch’aa wóle’ sha’áłchíní, hosídoolí̜i̜ji̜’, sidoołdee’ji̜’…” His words should not be forgotten and left by the wayside. So, it is up to each one of us to revitalize and maintain our dying language.
Indigenous languages have been utilized in wars of the United States. Our Diné language was used to win a war for this country. Just as the Code Talkers used our language as a weapon, we too must use our language as a weapon to protect our Diné Culture and values.
Diné Bizaad is one of the few indigenous languages left. We have not lost it all yet. Out of hundreds of indigenous languages pre-Columbus, there are less than 100 indigenous languages left that are spoken today.
Language is essential to the survival of a culture. Language and culture is essential to one’s self-identity, self-esteem, foundation, and success in life.
|
Kéniijeeh Baa Hane’
|
Kéniijeeh éí haigo bee nidajiné t’áadoo le’é naanish ádaadi̜i̜hgo. Hak’éí éí bił nidajiné dóó bił ahee nídá’jildi̜i̜hgo bóhoneedlí̜. Késhjéé’ éí t’áá ałk’idá̜á̜’ bee nidajiné. Hóyáanii éí áłchíní yee yídayiił’aah. T’áá ákót’éego ahii’áá’oochííł.
Áłk’ídá̜á̜’ hane’ éí naaldlooshii dóó tsídii átsé kéniijeeh yee nidaazne’. Ła’ jí̜ naaldeeh dóó ła’ tł’éé’ naaldeeh. Díí naaldlooshii dóó tsídii éí ałk’iji̜’ nidaazne’. Naaldlooshii dóó tsídii éí sin yee ahída’díl’a’go nidaazne’ jiní. Díísh jí̜i̜di éí Diné t’ahdii sin yee dahataał. Ła’ éí nahach’id biyiin dóó ła’ éí ta̜zhii biyiin dóó ła’ naaldlooshii biyiin dahóló̜.
Késhjéé’ éí hooghan nímazí biyi’ góne’ bee nidajiné. Haigo t’éiyá bee nidajiné. Naakigo ałts’á̜á̜hjí̜ diné naháaztá̜a̜go ałk’iji̜’ nidaanée łeh. Díí éí tólásht’óshí ké bii’ si’ánígíí azhditsxiłgo háájí’ááh. Łahdé̜e̜’go éí tóláshtóshí ké dí̜i̜’go sinilgo yii’ nídeidił’í̜í̜h. Áádóó łahjígo éí ké tóláshtóshí biyi’ si’ánígíí hadeinitá̜a̜ łeh.
Ałch’ishdé̜e̜’go diné naháaztánígíí éí tsá’ászi’ dayoołbi̜i̜hgo yee dahoniłné. Tsá’ászi’ éí daane’é bee wólta’go bee oobí̜í̜h. Diné késhjéé’ sin yee dahataałgo áko yee nida’niłtł’ahgo aditsxiłígíí bił ałtaa nákah.
Kéniijeeh bijí̜ éí choidoo’i̜i̜łígíí shóot’eeh. Tsá’ászi’ 102go choo’í̜. Ké éí tseebíigo áko dí̜i̜’go bee oodááł4 bíighah. Tsin éí gad bits’á̜á̜dóó ké bee nánílhał éí hał wolyé. Tólásht’óshí éí tsá’ászi’bihétł’óól bits’á̜á̜dóó nímazgo ályaa. Łeezh ditłéé’ígíí éí ké biyi’ sinilgo biniiyé choo’í̜. Áádóó t’áadoo le’é yanéilt’eeh biniiyé éí łahdé̜e̜’go éí łibá dóó łahdé̜e̜’go éí łizhin łeh.
Hooghan nímazí biyi’ góne’ éí náhooko̜sjigo dí̜i̜’go ké ahíighah sinil. Shádí’ááhjígo ałdó’ dí̜i̜’go ké ahíighah sinil. Ałts’á̜á̜’dé̜e̜’go ké éí ałch’i̜’go sinil. Kéhígíí éí łeezh ditłéé’ biyi’ hadeezbingo ádajiił’i̜i̜h. Ké ha’a’aahjígo siláhígíí éí tł’óó’jí̜ wolyé. Ké e’e’aahjígo siláhígíí éí hóne’jígo wolyé. Áádóó késhjéé’ bee nidajineeh sin bee dahojitaał łeh.
|
Késhjéé’ Sin
(Try Learning Shoe Game Songs)
Jádí Biyiin
(Antelope Song, South Side Song)
Łibo’ó’ó, łibó’ó’ó
Éí naa ts’ídá nahoot’íné̜e̜gi
Jádí nahaghá yá’í’oo woo hey
(repeat during game)
Jádí Biyiin
(Antelope Song, Nouth Side Song)
Łizhíi’í’ín, łizhíí’í’ín
Éí naa ts’ídá nahoot’íné̜e̜gi
Jádí nahaghá yá’í’oo woo hey
(repeat during game)
|
Naatsédlózii Biyiin
(Roadrunner Song, South Side Song)
Iileeyo’ó’ó, iileeyo’ó’ó haagha̜gha̜
Iilééyo’ó’ó, iileeyo haagha̜
Naatsédlózii ne’éshkii yeeyé
Iileeyó haagha̜gha̜
Iileeyo’ó’ó, iileeyo haagha̜gha̜
Naatsédlózii ne’éshkii yeeyé
Iileeyó haagha̜gha̜
Iileeyo’ó’ó, iileeyo haagha̜gha̜
(repeat during game)
|
Tł’óół Bee Na’atł’o’
da'alhosh
ii’ni’dine’é
naaldlooshii
|
hai
na’ashjé’iidine’é
so’
|
haigo
na’asho’iidine’é
tl’óól
|
hane'
na’atlo’
|
|
Answers to last week’s fill-in-the-blank puzzle:
1. Haigo
2. Na’ashjé’ii Dine’é
3. haigo
4. tł’óół
5. hane’
6. Na’ashje’ii Asdzá̜á̜
7. So̜’ Tsoh
8. Dilyéhé
9. So̜’ łání
10. So̜’ bidee’í
|
|
