Hedendaagse
Japanse Blokfluitmuziek
Nuovo Nieuws
De blokfluit
"Back to basics"
"Wereldmuziek" is de laatste trend. Indische religieuze gezangen, Chinese fluitist, Afrikaanse ritmes, kleurrijke Zuid-Amerikaanse panfluitspelers, ze hebben allemaal een zweem van ongereptheid, eerlijkheid, prémoderniteit. Deze muziekstijlen vallen vooral in de smaak bij mensen die zich vragen stellen bij onze hoogtechnologische, ontwortelde en veramerikaniseerde maatschappij. Zij proberen de diep menselijke natuur terug te vinden in verre culturen die nog onaangetast zijn door het westerse consumptiedenken. "Back to basics" heet het dan. Deze groep van muziekliefhebbers gaat vooral op zoek in de ruimte, naar verre landen. Maar het is ook mogelijk om te gaan reizen in de tijd. De middeleeuwse liederen van Hildegard van Bingen, de Gregoriaanse gezangen van Spaanse monniken, ze kapen nu al gouden platen weg en staan aan de top van de pop-charts.
Authentieke instrumenten
Bij traditionele muziekstijlen horen ook traditionele instrumenten. Zij zijn heel eenvoudig van opzet, met de hand gemaakt en bestaan uit natuurlijke materialen. Hun klank gelijkt vaak op geluiden die je ook in de natuur terug vindt. Laten we er even een paar soorten bekijken, met een paar voorbeelden uit een typisch wereldmuziek-land: Japan
De stem
Op de eerste plaats komt natuurlijk de menselijke stem. De stem is immers het meest natuurlijk instrument. Schreeuwen is het eerste wat een mens doet als hij op de wereld komt. Misschien is de hele menselijke muziekbe-leving wel niets anders dan een cultivering van die ene oer-schreeuw die wij allemaal uitstoten tijdens de meest traumatische gebeurtenis in ons leven, onze geboorte!
Himatsuri is één van de bekendste festivals van Japan en stoelt op een eeuwenoude traditie. Eenmaal per jaar stroomt een klein dorpje in de bergen propvol met mensen. Bij valavond worden metersgrote toortsen aangestoken, de sterk alcoholische sake stroomt rijkelijk, de sfeer wordt steeds woester, en na een poosje wanneer de nacht al ingevallen is, laadt het hele dorp in het vuur, overal worden gloeiende toortsen rondgezeuld door de dichte drommen mensen, en iedereen roept extatisch "sairei sairyoo" om de halfnaakte toortsdragers nog meer op te hitsen.
Percussie
Bij dit festival worden ook grote trommen gebruikt. Ze worden door verschillende personen voortgetrokken, terwijl een potige kerel erop slaat in hetzelfde ritme als het ophitsende geschreeuw en gezang. Negerslaven die in het nieuwe Amerika werden binnengevoerd klopten zichzelf op de borst om hun gezangen met percussiegeluiden te begeleiden. In de handen klappen is ook een typisch menselijke expressievorm die in alle culturen voorkomt. Op een deel van je lichaam kloppen; of op een ander object kloppen, de stap is gauw gezet. Waarschijnlijk zijn de percussie-instrumenten daarom de alleroudste instrumenten.
De fluit
Als we de oergeschiedenis van de instrumenten voortzetten, komen we bij de volgende stap de fluit-familie tegen. Een uitgehold bot, een stuk bamboe, in een handomdraai is zo'n object omgebouwd tot een fluitje. Een paar gaatjes volstaan om zowaar verschillende tonen te produceren.
Één van de bekendste traditionele instrumenten uit Japan is de shakuhachi. Dit is een verticale fluit met vijf gaten, vier vooraan en een duimgat achteraan. Het instrument is gemaakt van bamboe. De toon wordt geproduceerd met de lippen: de speler blaast een fijne luchtstroom over de ronde open rand van de fluit en maakt zo een warme zachtruisende toon. Het instrument werd oor-spronkelijk gebruikt als meditatie-instrument door Boed-dhistische priesters.
Snaarinstrumenten
De eerste mensen gebruikten pijl en boog om te jagen. Deze boog gebruikten ze echter niet alleen voor de jacht. Als je een cylindrisch stutje hout met je boog omspant, en dit snel laat ronddraaien kan je ook vuur maken. Meer nog: als je je boog tussen de tanden steekt, en je doet het touw trillen, hoor je een mooie toon. Die toon kan je ook horen als je de boog tegen een holle schedel van een prooi houdt. Of tegen een opgeblazen blaas. Als je het boogtouw op bepaalde plekken aanraakt, kan je zelfs verschillende tonen produceren. Zo ontstond waarschijnlijk het eerste snaarinstrument.
Het bekendste traditionele instrument uit Japan is een snaarinstrument de Koto. Het instrument lijkt op een eenvoudige gitaar, met een houten klankkast en een heel dunne nek. Het wordt bespeeld met een groot hoekig plectrum. Het is vooral bekend als begeleidingsinstru-ment bij Kabuki, het traditionele (volkse) toneel van Japan.
Japanse blokfluitmuziek
De Muziekaktiefcursus "Hedendaagse Japanse blokfluitmuziek" baadde ook in deze sfeer van authenticiteit en eerlijkheid. Enerzijds stoelt de behandelde muziek op het rijke traditionele muzikale erfgoed van Japan, en anderzijds getuigt het instrument zelf van een verbazing-wekkende eenvoud. Wat is er eenvoudiger dan een stuk hout met wat gaatjes? "Edle Einfalt und stille Grösse", zou Goethe beamen.
De rode draad door de cursus bestond dan ook uit werken voor blokfluit solo (de meest eenvoudige bezetting). Solowerken van Makoto Shinohara, Maki Ishii, en vooral Ryohei Hirose (Meditation) afgewisseld met andere solowerken uit het Europese blokfluitrepertoire.
De Japanse werken werden behandeld in de meesterklas-sen van Fumiharu Yoshimine. Futni haalde reeds in Japan zijn einddiploma blokfluit, en kwam toen naar Europa om zich nog verder te verdiepen in het blokfluitrepertoire. Hij behoort tot de beste spelers van hedendaagse blokfluitmuziek. Naast alle andere blokfluit-genres speelt hij ook gamba.
Bart Coen is de man waarvoor Fumi naar Europa gekomen is. Hij is docent aan het Brusselse Conservatorium en aan het Lemmensinstituut. Tijdens deze cursus gaf hij boeiende workshops rond solowerken van Bach (Partita), Van Eyck en Telemann (Fantasieën). Bart Coen concerteert immers (onder meer) met een avondvullend programma voor blokfluit solo.
Hedendaags Japan
Als het jonge boeddhistische monnikje al zijn gebeden heeft opgezegd, mag hij van papa priester naar de tekenfilmpjes op de TV kijken. Plots tast een vrouw in kimono in haar obi (de kleurrijke band rond haar middel), en tovert een draadloze telefoon tevoorschijn. Volgens de oude traditie kruipen bij vele Japans families de verschillende gezinsleden elke avond weer in hetzelfde badwater; een display geeft daarbij de electronisch geregelde watertemperatuur aan. Een Shinto-priester in lang gewaad zwaait met een religieus object heen en weer en bidt daarbij opdat de gloednieuwe wagen die voor hem staat lang gevrijwaard mag blijven van ongevallen; dit kost de trotse bezitter van het nieuwe vehikel slechts een paar honderd Yen. Heel wat minder dan een omnium-verzekering!
De huidige Japanse maatschappij is sterk dubbelzijdig; traditie en vooruitgang gaan hand in hand. De oorzaak daarvan is zonneklaar. Tot het midden van de vorige eeuw was de Japanse archipel immers volledig afgegren-deld van de buitenwereld, en leefde voort op zijn eigen traditionele wijze. Er zijn bijgevolg slechts een paar generaties verschil tussen de huidige hoogtechnologische Japanse maatschappij en het premoderne feodaal sys-teem van de Shoguns en Keizers.
Het is dus heel typisch dat moderne technieken gebruikt worden voor traditionele Japanse doeleinden, en dat anderzijds tradities verrijkt worden met moderne tech-nieken en zo een modern kleedje krijgen. Dit geldt evenzeer voor de muziek.
Hedendaagse blokfluitmuziek
De hedendaagse Japanse blokfluitmuziek is bijgevolg gebaseerd op de traditionele shakuhachi-muziek. Deze muziek wordt op blokfluit gespeeld (een in vergelijking 'modern" instrument), en daarbij worden allerlei avant-gardistische technieken gebruikt. Een tiental grepen uit de toverdoos van de hedendaagse blokfluitmuziek:
- Flatterzunge: blaas in de blokfluit en spreek daarbij een langgerekte "R" uit. Er ontstaat een ratelend effect
- Zing in de blokfluit terwijl je speelt. De blokfluit krijgt daardoor een typische nasale klank.
- Spicato: zet de noot heel hard aan met de tong. De noot begint met een explosie van boventonen.
- Wrijf met de hand heen en weer over het venster van de blokfluit tijdens het spelen. Er ontstaat een haast menselijk stemgeluid met vibrato.
- Legato: verwijder of zet de vingers geleidelijk van/op de gaten van de blokfluit. De toon stijgt/daalt legato.
- Kwarttonen: Door bepaalde vingerzettingen kan je nog kleinere verschillen maken dan halve tonen.
- Flageolettonen: Neem de vingerzetting voor de g op de alt (alleen middelvinger van de linkerhand) en blaas heel zachtjes. Er klinkt een etherische g. Dit werkt ook voor lagerliggende noten.
- Dubbeltonen: Blaas een noot over, maar zo dat je de grondtoon ook nog laan horen. Er ontstaat een schril akkoord van twee tonen.
- Verwijder de blokfluit een paar millimeter van de mond en blaas van op afstand in het instrument. Je hoort een panfluit-achtige ruis bij de toon.
- Trek het kopstuk van de blokfluit weg en blaas erop, terwijl je met de andere hand het gat geleidelijk open en dicht doet. Hiermee laan je een vogelfluitje nabootsen.
Dit is slechts een greep uit de vele mogelijkheden van de hedendaagse blokfluit. Deze mogelijkheden werden voor het eerst grondig verkend door Hans-Martin Linde vervolgens door Andriessen, maar werden pas gemeen-goed dank zij Japanse componisten als Shinohara en Ishii.
De blokfluit is door haar eenvoudige bouw uitermate geschikt voor deze technieken. Geen enkel ander instrument heeft zoveel "extra" mogelijkheden. Een conservatoriumstudent verwoordde het als volgt: "Dank-zij deze cursus hedendaagse Japanse blokfluitmuziek ben ik echt trots op mijn instrument, de blokfluit."
Hein Zegers
met toestemming overgenomen uit Kwart
Infoblad van Muziekaktief nr. 5 maart 1995
Nuovo Nieuws
De blokfluit
