|
|
|
MAKAMISA |
|
Ambeth
Ocampo
|
Tumigil
ang tugtugan at natapos ang misa ni Pare Agaton.
Humugong ang simbahan sa bulongbulungan at sagadsagaran ng mga
tsinelas ng nangagsisilabas. Sagilsilan at pawisan sa init at antok, ang
iba'y kukurap-kurap, ang iba'y naghihikab at ga-kumukurus pa ay
nagtutulakan sa pagdukwang sa benditang nakalagay sa dalawang mangkok na
pingas, sa malapit sa pintuan. Sa pagkakagiligilanay may batang umaatungal,
matandang nagmumura at nagbububula ang labi, may dalagang naniniko, kunot
ang noo't pairap sa kalapit na binata, na tila baga mauubusan ng tubig na
maruming tila na putikang tirahan ng kitikiti. Gayon ang pag-aagawang
maisawsaw ang daliri, malahid man lamang maikurus sa noo, batok, puson at
iba't iba pang sangkap ng katawan. Taas ng mga lalaki ang hawak na salakot
o sambalilo kaya, sa takot na madurog; pigil na magaling ng mga babae aang
panyo sa ulo at baka mahulog; may nakukusamot na damit, may napupunit na
manipis na kayo, may nahuhulugan ng tsinelas at nagpupumilit magbalik at
nang makuha, nguni't nadadala ng karamihang tulak ng mga punong bayang
lumalabaas na taas ang yantok, tanda ng kanilang kapangyarihan. Ano pa't
sa isang hindi nakababatid ng ugali sa katagalugan, ang dagildilang ito't
pag-aagawan sa tubig ay makakatakot at maiisip na nasusunog ang simbahan,
kundangan lamang at may ilang nagpaptirang babaing may loob sa Diyos, na
hindi lumalabas kundi nagdarasal ng pasigaw at naghihiyawaan na tila baga
ibig sabihin:
--Ay, tingnan ninyoo at kami'y mga banal. Hindi pa kami busog sa
haba ng misa.
Tila baga kung tatanungin ang karamihan kung bakit sila pangagaw sa
tubig na yaon at ano ang kagalingan ay marami na manding makasagot ang
lima sa isang daan. Ang siyam na pu at lima'y dumadalaw sapagka't ugali.
Salbahe ang lumabas na hindi nagkurus muna: mag-alkabalero ka na ay huwag
ka lamang magkulang sa kaugalian.
Ngunit't kung sasalugsugin ang loob ng lahat ng araw ng linggong
yaong, linggoo de Pasyon, at itatanong sa marami kung ano kaya baga ang
ipinagdudumali, kung ang takot na mainis at makuluom sa loob, o ang
masarap kayang simoy ng hanging humihihip sa labas at gumagalaw sa madlang
halaman at bulaklak saa patyo, ay marahil ay may ibaa pang masasaabi. Sa
mata ng lahat sa mga tinginan at kindatan pa saa loob ay mababasa ang
isang lihim na pag-uusisa:
--Napaano kaya ang dating kura?-- ang tanong na hindi mapigil ng
isang matandang manang na ungab at hupyak ang pisngi, sa isang katabing
kapuwa manang.
At nang matakpan ang kanyang pag-uusisa sa loob pa ngg simbahan,
ang matandang manang ay ga-kumurus-kurus na at nag-suusmaryosep!
--Hindi man kami sinubuan ng pakinabang… Napaano po kaya?
--Napaano nga po kaya? Nagmisa nga po nang padabog, a! --ang sagot
naman ng tinanong na isang manang na mataba na kumukurus-kurus din naman,
bumiling pa, humarap pa sa altar at gayumukod pa nang kaunti.-- Kulang na
po lamang ipaghagisan ang mga kandila, a! Susmaryosep!
--Siguro po'y gutom na!-- ang sabat naman ng isanng napalapit na
babaing mahusayy ang bihis.--Tingnan nga po ninyo't hindi man lamang
binendisyonan ang anak ng aking alila… aba! Di sa linggo pong darating
ay iuutangg na naman sa akin ng ibabayad! Ikako'y hari na ngang maallisan
ng empakto. Aba! Empaktado po! Marami na pong nababasag! Ako nga'y madali;
ayoko nga po nanng hindi binebendisyonang lahat!
Ganito ang salitaan hanggang makalabas sila sa pintuan. Doon naman
nagkakatipon ang mga lalaki sa pag-aabang ng mga dalagang nagsisilabas.
Doon ang pulong-pulungan, doon nagmamasid at napamamasid, ang aglahian,
tuksuhan at salitaan bagay sa mga nangyayari. Datapuwa't nang araw na iyon,
ang hantungan ng salitaa'y hindi ang magagandang dalaga, hindi ang panahon
at ang init kundi ang pagmamadali ng kura habang nagmimisa. Bahagya nang
napuna ang paglabas ni Marcela, dalagang pangulo sa bayan, anak ni
Kapitang Lucas, na nagbabaras ng mga araw na yaon. Ang Marcelang ito'y
bagong kagagaling sa Maynila, sapagka't namatay ang aling nagpalaki,
kapatid ng kanyang ama. Kaya nga luksa ang kanyang damit sapul sa panyong
talukbong sa ulo hanggang sa medyas na balot ng maliit na paang nakikita
sa mabini niyang paghakbang. Sa tuwid ng katawan, sa taas ng ulo at sa
kilos at lakad ay napaghahalata ang bukod na kapintasan, ang malaki niyang
kapalaluan.
Bagama't marami ang nalibang sa sandaling sumunod sa kanya ng
tingin, bagama't natigil na sumandali ang salitaan, nguni't hindi rin
nakalimutan ang tanungan bagay sa kura.
--Napaano kaya si Agaton natin?-- ang tanungan ng lahat.
Si Agaton natin ang tawag na palayaw sa balitang pare.
Hindi man naantay matapus ang kantores a!
--Kung ipagtulakan ang misal…
--Padagis
na ang dominus pabiskum… --Totoong
lintik na naman ang ating si Aton; totoong ginagawa na ang asal! --Baka
kaya nagpupurga! --Ilan
pan araw at tayo'y tutuwaran na lamang… Hindi
ko na sasalaysayin ang lahat ng mga kuru-kuro ng mga lalaki at mga
agalahiang may kagaspangang labis. Ano nga kaya ang nangyari sa mabunying
pare, na mabining kikilos at iikit na tila aral sa salamin, na magaling
magpapadipa-dipa at magkiling ng ulo kung magmisa? Ano't hinarus-haros ang
misa at umungol-ungol lamang gayong kung tura'y datihang magaling aawit at
magpapkatal ng boses kung nag ooremus? Winalang-bahala ang lahat, misa,
kantores, pakinabang, oremus at iba pang palabas at nagmamadaling tila di
inuupahan. Nagsisimba pa naman ang bunying si Marcela, ang dalagang sapol
nang dumating ay dinadalaw gabi-gabi ng Kura. Naapaano nga kaya si P.
Agaton at di sinubuan ang tanang gutom sa laman ng Diyos, gayong kung
tura'y totoo siyang masiyasat sa pakumpisal at pakinabang? Samantalang
ito ang usapan ng nangatayo sa pintuan, ang mga kaginoohan nagtitipon
dahil sa pag-akyat sa kumbento at paghalik sa kamay ng Kura alinsunod sa
kaugalian. Kung gulo ang isip ng taong bayan sa balang kilos ng Kura at
walang pinagtatalunan kundi ang kadahilanan, gulo rin naman ang loob ng
mga maginoo, at napagkilalang tunay sapagka't bahagya nang mangakakibo,
lalong lalo na ang Kapitan, ang bunying si Kapitan Lucas na totoong
natitigilan. Kaiba mandin sa lahat ang umagang yaon. Ang masalita at
matapang na Kapitan Lucas ay hindi maka-imik. Titikhim-tikhim,
patingin-tingin, at tila mandin di makapangahas lumakad at magpaunang para
ng dati. Ang sapantaha ng nakapupuna ay takot siya ngayon at baka may
ginawang kasalanan. Balita nga sa tapang at balitang lalaki si Kapitan
Lucas lalong lalo na kung ang kausap ay nasasaklawan at daig, nguni't
kapag ang kaharap ay pare, kastila o alin mang may katungkulan, ay bali na
ang leeg, tungo ang malisik na tingin at pabulong-bulong lamang ang
masigawing boses. Hindi
nga makapangahas pumanhik si Kapitan Lucas sa kumbento at baka mabulalas
ni P. Agaton. Tunay nga't magaling ang kanyang panunuyo, walang kilos,
walang ngiti, walang tingin ang pare na hindi niya nalilining dala ng
pagkaibig maglingkod at nang makapagkapitang muli. Habang nagmimisa'y
inusig ni Kap. Lucas ang sariling isip; sagana siya sa pamisa, magagaling
ang libing, halik siyang palagi sa kamay ng among; kahapon lamang ay
kinatuwaan pa siyang kinutusan ng pare at hinaplos sa batok dahil sa
kanyang alay na dalawang kapong samsam sa isang taga-bukid. Sumaloob
sa kanya na baka makararating sa tainga ng pare ang balitang siya'y
nakabasa ng librong bawal, diaryo at iba't iba pang pangahas na isipan, at
pinasukan ng takot. Nguni't bakit doon magpapahalata ng galit sa misa?
Baka kaya nakapagsumbong ang kanyang datihang katalo, ang mayamang si Kap.
Tibong kapangagaw niya sa pagbabaras? Walang iba kundi ito, kaya nang
kanyang sulyapan ay masaya ang mukha ni Kap. Tibo at tila uumis-umis pa.
Pinangulangan nga, humiging sa kanyang tainga ang bulas na mabagsik, ang
sigaw aat mura. Nakinikinita niyang Kapitan na si Kap. Tibo at siya'y wala
nang katungkulan; pinagpawisan ng malamig at tumingin ng mahinuhod sa
upuan ng kanyang kaaway. Malungkot
ngang lubha nang matapos ang misa at lumabas siyang parang nananaginip.
Nanulak sa pagsasagilsilan, sumawsaw sa bendita at nagkurus nang wala sa
loob, palibhasa'y malayo ang kanyang isipan. Nakaragdag pa ng kanyang
takot ang mga usapan ng tao at ang mga kuru-kuro at akala sa ikinagagalit
ng kura. Para
ng isang nadadala ng baha na walang makapitan si Kap. Lucas ay
lumingap-lingap at humahanap ng abuloy. Kintal sa mukha ng lahat ang may
libak na tawa, ang ngising masakit sapagka't poot sa kanya ang lahat
niyang sakop at sawang-sawa nas a kanya ang bayan. Samukha lamang ng isang
tagasulat tila niya nasiglawan ng awa, sa mukha ni Isagani, nguni't awang
walang kibo, awang walang kabuluhan, paris ng awang nakaguhit sa mukha ng
isang larawan. Upang
mailihim ang pangamba at takot, ay nagtapang-tapangan at naggalit-galitan.
Nagmasid sa paligid at naalala ang utos ng kura tungkol sa susunod na
linggo de Ramos. Pinagwikaan nga ang mga kabisa at inusig sa kanila ang
kawayan at haliging gamit sa maligay. Tinamaan silang lahat ng lintik at
ang ibig nila'y makagalitan ng kura. Palibhasa'y hindi sila ang mananagot.
Ano ang ginagawa ng mga kunulugan at hindi nagpahakot ng kawayan? Itatali
ba nila sa langit ang tolda? Ipahahampas niya silang lahat ng tig-iisang
kaban kapag siya'y nakagalitan ng kura sa kagagawan nila… Iba't
iba pa ang sinabi at sa paggagalit-galita'y nang matapos ay tunay na ngang
galit. Ang sagot ng mga kabisa'y may panahon pang labis, sapagka't kung
ipapaputol agad an kawayan at haligi'y matatalaksan lamang, siyang
ikagagalit ng among at baka sila'y hagarin ng palo, paris na nga ng
Kandelariyang nagdaan. Sa
ngalan ng kura, hindi na nakaimik si Kap. Lucas, lalong lalo na ng
mabanggit ang paghahangad ng palo. Nakinikinita niya sa likod ang kalabog
ng garroteng pamalo. Nanglambot at nag-akalang umuwi't magdahilang
maysakit, nguni't sumilid sa loob niyang baka lalong magalit ang pare
dahil sa di niya paghalik sa kamay. Maurong-masulong ang kanyang kalooban,
kunot ang noo, ang dalawang daling noong kaloob sa kanya ng Diyos!
Nagtatalo ang loob niya sa dalawang takot, sa bulas ng kura na kaharap ang
lahat, at sa galit ng kurang hindi siya papagkapitaning muli. Siya
ngang dating ng isang alila ngparing nagdudumali. --Dali
na po kayo-- ang sabi sa Kapitan--at kayo po ay inaantay. Totoo pong
mainit ang ulo ngayon! --Ha,
inaantay ba kami--ang sagot na baliw ni Kap. Lucas, na matulig-tulig--Oy!
Dali na kayo-- ang sabi sa mga kabisa--narinig na ninyo: Tayo raw ang
inaantay… --Aba,
kayo ang inaantay namin, ang sagot ng mga kabisa --kanina pa po kaming… --Kayo
ang hindi kukulangin ng sagot… Dali-daling
lumakad sila, tahak ang patyoo at tungo sa kombento. Ang kaugalian ng
dati'y pagkamisa, ang mga kaginoohan ay umaakyat sa kombentong ang daan ay
sa sakristiya. Nguni't binago ni P. Agaton ang ugaling ito. Sa kaibigan
niyang matanghal ng lahat ang paggalang sa kanyan ng bayan, ipinag-utos na
lalabas muna ng simbahan at doon magdaraan sa patyo, hanay na mahinusay
ang mga kaginoohan. Lumakad
na nga ang mga puno, nangunguna ang Kapitan, sa kaliwa ang tenyente mayor,
Tenyenteng Tato, sa kanan ang Juez de Paz na si Don Segundo. Magalang na
nagsisitabi ang mga taong-bayan, pugay ang takip sa ulo ng mga tagabukid
na napapatingin, puno ng takot at kababaan sa gayong mga karangalan.
Tinunton nila ang malinis ng lansangang tuloy sa pintuan ng kombento.
Tanim sa magkabilang tabi ang sari-saring halamang pang-aliw sa mata at
pang-amoy ng balang nagdaraan . Ang mapupulang bulaklak ng gumamelang
pinatitingkad ng madilim na murang dahon, salitan ng maliit na sampagang
naggapang sa lupa, nagkikislapan sa masayang sikat ng araw. Katabi ng
walang kilos na kalachuche na hubad sa dahon at masagana sa bulaklak ay
wawagawagayway ang adelpang taglay ang masamyong amoy; ang dilaw na haluan
ng San Francisco, ang dahong mapula ng depaskuwa'y kalugud-lugod kung
malasin sa… Nguni't
ang lahat ng ito'y hindi napupuna ng mga maginoo, sa pagtingin nila sa
bintana ng kombentong paroroonan. Bukas na lahat ang mga dungawan, at
tanaw sa daan ang loob na maaliwalas. Sapagka't sa kaibigan ni P. Agatong
ipatanghal ang pagpapahalik niya ng kamay ay pinabubuksan kung araw ng
linggo ang lahat ng bintanang lapat na palagi kung alangang araw. Kaya
nga't malimit pang lumapit siya sa bintana at doon umupo habang
nagpapahalik, samantalang kunwari'y nagmamasid-masid sa mga dalagang
lumalabas sa simbahan. Natanawan
nila sa malayo ang mahagway na tindig ng pare na palakad-lakad ng matulin,
talikod-kamay at tila baga may malaking ikinagagalit. Pabalik-balik sa
loob ng salas at minsan-minsang tumitingin sa daan, at nasisiglawan ang
kintab ng taglay na salamin. Nang makita mandin ang pagdating ng mga
maginoo'y tila natigilan, napahinto sa pagpapasiyal at lumapit at dumungaw.
Ga-tumango ng tangong inip, at saka itinuon ang dalawang kamay sa babahan.
Nagpugay agad si Kap. Lucas. Nagdudumali ngang tinulinan ang lakad.
Sumikdo-sikdo ang loob at dumalangin sa lahat ng santong pintakasi at
nangako pang magpapamisa, huwag lamang siyang makagalitan. Nang
maakyat sa hagdanan ay sinalubong sila ng isang alilang nagsabi ng marahan. --Kayo
raw po ay magsiuwi na, ang wika ng among. --At
bakit?--ang tanong sa mangha ni Kap. Lucas. --Galit
pong galit… Kanina pa po kayo inaantay. Sabihin ko raw sa inyong siya'y
hindi bihasang mag-antay sa kanino man. Namutla
si Kap. Lucas at kaunti nang himatayin nang ito'y marinig. Nautal at hindi
nakasagot kapagkaraka, nagpahid ng noo, at sumalig sa bunsuran. --Galit
ba…ano ba ang ikinagagalit? --Ewan
po!--ang bulong ng alila.--wala pong makalapit. Inihagis po sa kosinero
ang tasa ng tsokolate. Nagpahid
na muli ng noo si Kap. Lucas, at hindi nakaimik. --Si
aleng Anday…nariyan ba? --ang naitanong na marahan. --Narito
po, nguni't nakagalitan pati-- ang sagot ng alila At
idinugtong na marahang-marahan: --Sinampal
po! Napanganga
si Kap. Lucas at nawalan ng ulirat. Sinampal si aleng Anday! Pinutukan man
siya sa tabi ng lintik ay hindi gaanong nagulat paris ng marinig ang
gayong balita. Sinampal si aleng Anday, gayong si aleng Anday lamang ang
sinusukuan ng kura. May
tumikhim sa loob. --Kayo'y
umuwi na at baka kayo marinig ng pare ay kayo'y hagarin!--ang idinugtong
ng alila. Hindi
na ipinaulit ni Kap. Lucas ang hatol ng alila; nanaog na dali-daling
kasunod ang lahat na maginoo sa takot na baka siya labasin ni P. Agaton na
dala ang garrote. Nang
makalabas na ay nag-isip upanding pagsaulan ng loob. Nagpahid uli ng mukha
at nang may masabi sa kanyang mga kasama'y nagwika: --Napaano
kaya si P. Agaton? --Napaano
kaya?--ang sagot ng tenyente mayor. --Siyanga,
napaano kaya!--ang tanong ng Juez de Paz. At
nagtuloy silang lahat sa Tribunal. Tunay
nga't hindi biiru-biro lamang ang galit ni P. Agaton. Nang
makamisa at matapos mangalbot ang lahat na isinoot, nakyat sa kombentong
dali-dali umupo at mag-aalmusal, at nang mapaso ng tsokolate ay inhagis sa
kosinero ang tasa. Si
aleng Anday, na bagong kagagaling sa misa, at suot ang magagaling na hiyas
ay sinagupa ng mura at sampal na kaunti nang nagkahulog-hulog. Kaya nga
dali-daling nanaog at umuwi sa bahay. Walang makaalam sa buong kombento ng
dahilang sukat ikagalit ng kura. Malamig pa ang ulo noong bago magmisa,
umimis pa sa sabing marami ang naipagbiling kandila, at kaya nga binigyan
pa ng isang salapi ang sakristang mayor. Ano ang namalas habang nagmimisa
na hindi niya minagaling? Puno ang simbahan ng tao; ang lalong magagandang
dalaga'y nangagluhod na malapit sa altar at si Marcela'y bagaman malayo ay
tanaw din ng tanaw sa malayo, katabi ni aleng Anday sa luhuran. Ang
sakristyan mayor ay walng sukat masabi. Hindi
man ugali ni P . Agaton ang daanan nng sumpong na para ng ibang pare.
Karaniwa'y mahusay, masaya at matuwain, lalo na kung marami ang pamisa,
magagaling ang libing at nasusunod ang lahat niyang utos. May sampung taon
nang kura sa bayan ng Tulig; dumating na bata pa, dalawampu't walo lamang
ang tanda, at sa panahong ito'y nakasundo niyang totoo ang bayan. Tunay
at mainit nang kaunti ang ulo, magaling mamalo kapag nagagalit at may
ilang mahirap na ipatapon sa malayo at ipinabilanggo nang taunan; nguni't
ang lahat nang ito'y maliliit na bahid kung matatabi sa mabubuti niyang
kaugalian. Siya ang takbuhan ng tao sa bayan sa anumang kailangan sa
kabesera; siya ang sinusuyo ng sinumang ibig magbaras o may usapin kayang
ibig na ipanalo. Siya ang puno, siya ang tanggulan, siya halos ang kalasag
ng bayan sa anomang marahas na pita ng ibang pinuno. Tunay nga't may
kalikutan ng kaunti sa babae, laong-lalo na noong kabataang bagong
kadarating, nguni't wala namang sukat na masabi sa kanya ang bayan;
ipakasal na mahinusay, pinabahayan at binigyan ng puhunan ang lahat niyang
ginalaw, alin nakaya sa ibang binata na nakasira't hindi nakabuo, at saka
ang isa pa'y tumahimik nang lubos sapul ng makakilala si aleng Anday,
ngayon na nga lamang umuwi ang Marcela na galing sa Maynila, ngayon na nga
lamang tila nagugulong panibago, malimit ang pagdalaw sa bahay, ugali't
maganda ang dalaga, kaibigan ang ama at wala pa namang sukat na masabing
higit sa karaniwan. Tunay ngang dumaraing ang ibang mahirap at tumatangis
sa kamahalan ng libing, binyag at iba pang upa sa simbahan datapuwa't
talastas ng marami na kailan ma'y madaraingin ang mahirap at sa katunayan
nga'y ang maya-maya'y busog sa kanilang kura at tila pa mandin
nagpapalaluan ng pagbabayad ng mahal sa kanilang pare. Mutya
nga halos ng bayan ang bunying kura kaya nga't walang alaala ang tanan
kundi pag-aralan ang lahat niyang nasa at pangunahang tuparin ang lahat
niyang utos. Agawan ang lahat ng paglilingkod sa kanya, palaluan ng alay
at sa katunayan ay saganang palagi ang kusina't despensa sa kombento; sa
kura ang maputi at bagong bigas, sa kura ang matabang manok, ang
malalamang baka, ang baboy at usang nahuli sa bating, ang ibong nabaril ,
ang malaking isdang nahuli sa dagatan, ang matabang ulang at ang mga
masasarap at mabubuting bunga ng kahoy. Bukod sa mga handog na ito ng
mayayaman, na ikinabubuhay ng pare na walang gasta at ng kanyang mga alila
ay sunud-sunod pang dumating ang mga panyong habi, ang mga talaksang kahoy
ng tagabukid na walang sukat maialay, ang lahat na panunuyo ng
nagkakailangan , sa napabilanggong ama, sa hinuling kapatid, sa sinamsam
na hayop ng Guwardiya Sibil, sa ipalalakad na kamag-anak sa Kabesera na
hindi maalaman ang dahil. Sa lahat nang ito'y isang sulat lamang, isang
pasabi o isang salita kay ang kura'y nakaliligtas ang napiit, nakauuwi ang
hinuli, nasasauli ang hayop at napapanatag ang natitigatig na bahay. Wala
namang sukat masabi ang tao sa kay aleng Anday, subali't puri pa at galang
ang kinakamtan niya. Sapagka't sa totoong mahihigpit na bagay, sa mga
nakawan o harangan kaya, si aleng anday ang takbuhan ng mga mahihirap at
sa pamamagitan niyang mabisa'y walang napapahamak, walang natitimba,
walang naruruhagi. Kaya nga't ang tingin kay aleng Anday ay parang isang
may pusod na Birhen, maawain at mura-mura pa sa ibang Birheng kahoy na
sinasampalatayanan. Di
sukat ngang pagtakhan kung magulo ang Tulig sa naramdamang galit ng kura.
Kung biglang mag-itim ang masanting na araw, matuyo kaya ang masaganang
batis at magiaginitan ang mga kabundukan, sino ang di mababalisa at
papasukan ng takot? Sa mga Tulig si P. Agaton ay mistulang araw na
maselang, matamis na batis, masamyong amihan, masaganang kabundukan at
bukod sa rito'y ama pa ng kaluluwa. Hindi
man lamang sumagimsim sa loob ng sinumang baka si P. Agaton ay nauulol.
Masisira muna ang ulo ng lahat bago ang isipan ni P. Agaton; susumpungin
ang lahat. Kaya nga't sa tribunal, makatapos ang misa'y walang ibang
pinagusapan at pinagpulungan ang mga kaginoohan kundi ang dahilang
ikinagalit ng kura. Magtalo man at maghimutukan ay wala silang sukat na
matuklasang dahilan, walang sukat masabi kundi ang ating kura ay galit.
Sapagka't nabalitaang nsampal si aleng Anday ay wala mandin silang…
|
Ambeth
Ocampo