Thương Tiếc Lối Sống Cũ
 

Bùi Ngọc Thiệp
 

Vào mùa hè, khu vực bờ sông luôn nhộn nhịp, vì nhiều người ra đó hóng mát. Nhưng nơi ấy trở nên khá vắng vẻ khi trời lạnh giá hay mưa bão. Lúc ấy mặt nước lặng lẽ và vô tình. Quang cảnh sông nước êm dịu và tĩnh mịch. Thỉnh thoảng người ta mới nhìn thấy bóng người lai vãng. Tuy nhiên chiều nay vào lúc trời giông bão, chỗ ấy lại ồn ào và nhiều người đổ xô tới với vẻ hiếu kỳ. Ngạc nhiên, cùng với mấy người bạn, tôi đi tìm hiểu.

Một ông đã ngoài 60 tuổi nhảy xuống sông tự tử. Tuy nhiên một thanh niên khỏe mạnh đã kịp thời cưú sống ông. Hải, tên người thanh niên, cho biết anh đã theo dõi ông và nhiều lần can ngăn. Dù vậy ông nhất quyết không bỏ ý định và lần này ông nhảy xuống sông vào lúc trời bão tố, vì khi ấy khu bờ sông vắng bóng người. Nhưng Hải đã có mặt ở đó. Ông bực mình. Nghe xong câu chuyện, tôi tình nguyện giúp đỡ ông và đưa ông về nhà tôi. Ông tên là Lân, 65 tuổi, không gia đình và thân nhân. Ông mới mãn tù được mấy tháng. Hiện thời ông sống một mình trong một căn phòng mướn nhỏ hẹp tại một tiệm làm bánh mì. Ông làm lao công ở đó với số lương tối thiểu. Ông không than phiền về tiền bạc mà chỉ buồn vẻ cảnh ngộ của mình. Mới trở lại cuộc sống bình thường, ông cảm thấy lạc lõng và bị khinh khi. Vợ tôi ra hỏi ông đói bụng không và ăn uống gì chưa. Ông chỉ cười. Tôi mời ông ăn một chút rồi mới nói chuyện tiếp. Ăn uống xong, ông khẽ nói cám ơn và nâng tách trà nóng nói cho tôi nghe về đời ông. Theo tôi, câu chuyện sẽ cắt nghĩa tại sao ông đã chán cuộc đời và tự đi hủy hoại đời mình.

Ông sinh ra trong một gia đình trung lưu ở một làng nhỏ bé ở miền quê. Cuộc sống nơi thôn dã bình dị và ít đua đòi. Theo ông, vào tuổi thiếu thời, ông sống trong khung cảnh vui tươi và đầm ấm của gia đình. Nói đến đây ông như luyến tiếc một quãng đời hạnh phúc nhất đời ông. Những ngày tháng ấy không kéo dài được lâu. Cuộc đời ông thay đổi khi cha ông bất chợt qua đời vì một căn bệnh hiểm nghèo. Sau đó mẹ ông tái giá với một người đàn ông sống ở thành phố Saigon. Ông bắt buộc phải bỏ đời sống ở miền quê và theo mẹ tới sống ở nơi đô hội. Khởi đầu ông rất vui tươi và thích thú việc thay đổi chỗ ở. Từ lâu ông vẫn thầm mong ước một ngày tới thăm viếng cảnh sống phồn hoa và sang trọng ở thành phố. Ông theo mẹ sống ở một xóm lao động và bình dân vì người cha mới của ông chỉ là một lao công. Vui mừng ông được tiếp tục theo học và kết thân với những bạn mới.

Tới năm 12 tuổi ông thôi học và phải bỏ nhà ra đi vì sự xung khắc với người cha mới. Cuộc đời ông bắt đầu lận đận. Vì còn quá nhỏ tuổi, ông chưa thể kiếm việc làm. Cho nên ông xin làm những việc lặt vặt trong những gia đình bận rộn về việc buôn bán. Lối sống này cùng với lòng tốt của một số người giúp ông qua thời thơ ấu và tới tuổi khôn lớn. Vào tuổi thanh niên trai tráng, ông xin đi làm lao công. Ông tin vào sức mạnh và sự chịu đựng của mình. Ông hy vọng tương lai ông tốt đẹp dù ông không được cha mẹ trợ giúp. Sau một thời gian ngắn ông đã dành dụm và kiếm được một số vốn nhỏ. Một cách vui mừng ông nhìn cuộc đời một cách lạc quan và tin tưởng.
Rồi một ngày không may xảy ra cho đời ông. Ông bị người ngoài gán cho ông tội sát nhân.

Nhân một chuyến đi chơi xa để tìm hiểu một mối làm ăn, ông ngủ tạm trong một khách sạn rẻ tiền. Sáng hôm sau cảnh sát tới lục soát hành lý của ông và tìm được một con dao còn dính máu của một hung thủ giết người. Nạn nhân là một người đàn bà ngủ trong cùng một khách sạn. Với chứng cớ ấy, không ai bênh vực được cho ông. Ông bị câu lưu và đưa vào ty cảnh sát điều tra. Một mực ông chối cãi và cho rằng mình bị oan. Nhưng không người nào tin ông. Vì vậy ngay sau đó ông vào nhà tù.

Bên ngoài ông không có thân nhân giúp đỡ. Cho nên hôm tòa xét xử, ông bị án 50 năm tù. Đối với ông đó là tù chung thân. Lúc ấy ông tự nhủ mình rằng với những ngày tháng còn lại trong cuộc đời, ông phải chịu sự giam hãm của một tội nhân. Lúc ấy ông vào khoảng 25 tuổi. Sau khi nhận lãnh áo quần và những vật dụng cần thiết cho một tù nhân, ông được đưa vào sinh sống trong một nhà giam lớn. Nơi này ông khởi đầu quen biết một số bạn bè. Người bạn bên cạnh lớn hơn ông mấy tuổi tỏ ra muốn giúp đỡ và thân thiện với ông. Kể từ đó hai người trở thành tri kỷ. Người bạn này tên Hùng đã ở trong nhà tù gần 10 năm, nhắc nhở ông coi chừng những “đại ca” và những đàn em của họ. Bọn họ “thật ghê gớm và dễ sợ”. Đó là lời nói nhỏ bên tai ông của người bạn mới kết thân.

Từ ngày thân thiết với ông Hùng, ông cảm thấy cuộc sống bớt đơn độc. Tình bạn đã tạo niềm vui cho hai người trong chốn tù đầy. Họ thường đi bên nhau và nhắc nhở cho nhau những cần thiết trong cuộc sống bó buộc. Ông rất kinh sợ những lần hai phe anh chị thanh toán nhau và rồi những người cai tù ra tay hành hung và đánh đập trị tội. Theo ông, lúc ấy tù nhân không còn là con người nữa. Một số người hiếu kỳ thích đứng xa để lén quan sát những buổi “hãi hùng” ấy. Ông tội nghiệp cho một số người quá yếu đuối và dại dột. Đôi khi họ là những đề tài cho những người tàn ác. Ông và ông bạn Hùng biết thân phận yếu kém và thấp hèn, nên cả hai đều khôn khéo tránh xa những nơi “nguy hiểm”.

Khoảng mười năm sau đó, ông Hùng mãn tù. Ông và ông bạn Hùng chia tay nhau một cách ngậm ngùi. Ông gượng cười chúc người bạn ra đi may mắn. Từ ngày đó ông lủi thủi một mình trong một thời gian. Tới một ngày ông cảm thấy cuộc sống tẻ lạnh, ông kết thân với một số bạn bè khác. Họ tụ họp nhau trong bữa ăn chung hay những buổi giải lao ở ngoài sân chơi để trao đổi những cảm nghĩ và kinh nghiệm trong nhà giam. Rồi ngày tháng trôi qua. Ông Lân đã ở trong tù trên 20 năm. Tuổi thanh xuân của ông đã qua đi trong cảnh tù đầy và buồn thảm. Tuy nhiên ông tự an ủi mình rằng một vài người bạn tốt trong tù đã cùng với ông nương tựa nhau mà sống. Cho nên ông đã tìm được quên lãng trong chuỗi ngày bất hạnh của cuộc đời. Một đêm ông nằm nhắc nhở mình rằng ông đã sống qua một nửa thời gian của hình phạt ông phải chịu. Ông hy vọng ông có thể sống an lành và khỏe mạnh tới ngày mãn tù. Ngày ấy ông sẽ vui hưởng lại những ngày thảnh thơi và tự do của một người bình thường. Nguyện vọng của ông chỉ tới đó thôi.

Vào một ngày nhà tù nhận thêm một tội nhân mới. Người thanh niên này ở vào tuổi trung niên với dáng lương thiện và hiền lành. Anh tên Thụ. Mới ngày đầu tiên trong tù, Thụ đã tìm kiếm thân thiện với ông Lân và những người bạn của ông. Hình như họ có duyên và tự động biết tìm kiếm kết thân với nhau. Thụ không nói tại sao anh phải vào tù và không ai hỏi tới việc đó. Mọi người chỉ biết anh là một thầy tướng số tài giỏi. Thụ xem tướng và vận mệnh cho các bạn mới làm quen. Tới ông Lân, Thụ nói không sai cuộc sống dĩ vãng của ông. Còn về tương lai, Thụ nói ông được hưởng những ngày của tuổi già thanh thản. Ông cười, lắc đầu và không tin. Tuy nhiên ông lặng thinh không nói lời chống đối người bạn mới.

Khoảng mấy tháng sau đó, thư viện nhà tù cần một người phụ giúp. Ông được ban giám đốc đề cử, vì ông đã ở trong nhà tù “thâm niên”, tính tình ông chịu đựng, siêng năng trong công việc và sống âm thầm. Theo họ, những đức tính ấy thích hợp với công việc ông sắp nhận. Ông làm phụ tá cho một người lớn hơn ông mấy tuổi. Người này cai quản và trông coi mọi việc trong thư viện. Công việc của ông là thường ngày sắp xếp sách trong các kệ sách và quét dọn mọi nơi trong thư viện và chỗ đọc sách. Ngoài ra thỉnh thoảng ông liên lạc với một vài người ở phía ngoài để nhận thêm sách và những nhu yếu phẩm cho văn phòng.

Bạn bè ông biết việc này và nhờ vả ông mua dùm một số vật dụng cần thiết. Ông không quản ngại việc giúp đỡ bạn bè, miễn là công việc ấy không đi ra ngoài nhiệm vụ của mình. Do đó ông thường nhận lãnh những “đền đáp” nho nhỏ của bạn bè. Cuối năm ấy người “xếp” của ông được mãn tù và ông thay thế công việc. Lúc này ông đã quen việc và hoàn toàn “làm chủ” công việc trong thư viện. Ông làm thêm công tác phân phối những sách báo cho tù nhân theo như lệnh truyền của cấp trên. Mỗi ngày ông tỏ ra thích thú với công việc mới này. Đôi lúc ông không còn cảm thấy bị bó buộc, mất tự do hay đau khổ vì nhà tù nữa. Người xếp của ông ra đi còn tặng lại cho ông một con chó nhỏ rất dễ thương. Từ đó ông “vui buồn” với con vật trung thành này. Mỗi bữa ăn ông dành lại một chút cho con vật. Những yếu tố ấy đã thay đổi nhiều trong cuộc sống tại nhà tù của ông.

Do công việc tại thư viện này, ông được nhiều bạn bè trong tù kính nể và thỉnh thoảng ông nhận đôi chút “ân huệ” của những bạn tù nhờ vả ông. Một số bạn tốt nói rằng ông hy vọng mãn tù sớm. Điều này là một niềm vui cho mọi tù nhân, nhưng ông nghĩ khác. Ông muốn ở luôn trong tù với công việc ông hiện làm. Những bạn thân thiết của ông tỏ ra nghi ngờ ý nghĩ “khác người” của ông. Họ không tin rằng ông thỏa mãn với công việc ông hiện làm trong thư viện. Người ta nói sống trong tù một ngày lâu bằng một ngàn ngày ở ngoài.
Câu chuyện về ông đã lan truyền ra trong mấy nhóm người trong nhà tù. Vì vậy muốn thử ý nghĩ của ông ra sao, một hôm họ phao tin ông sắp mãn tù. Nghe tin này ông tỏ ra vô cùng bực bội. Người ta cho rằng ông làm việc và đối xử tốt, nên ông được giảm nhiều năm để mãn tù sớm. Vì vậy một hôm ông cố tình gây hấn và xô sát với một bạn tù để ban giám đốc có lý do giữ ông lại trong nhà tù lâu hơn. Tuy nhiên công việc của ông không qua mắt được ai. Mọi người đều biết tính tình ông và cho rằng ông “làm” ra việc đó thôi.

Thực ra xã hội bên ngoài sẽ hoàn toàn xa lạ với ông. Ông không còn một thân nhân nào. Đối với những tù nhân khác, hầu hết họ còn thân nhân và cuộc sống của họ ở bên ngoài sẽ tốt đẹp và hứa hẹn hơn. Theo ông, ông là một người bị thất sủng từ thuở ấu thơ. Cha ông mất khi ông còn nhỏ. Sau đó, mẹ ông đã tạo dựng một cuộc sống riêng tư và không chấp nhận ông. Đàng khác bà còn sống hay đã qua đời ông không hay biết từ lâu rồi. Còn bạn bè của ông ngày xưa? Theo ông, lâu quá rồi họ đã quên hẳn ông. Trong khi ở nhà tù, dù ông sống mất tự do và bị kìm hãm, nhưng ông thân thiết với một số bạn bè. Họ hiểu biết và quí mến ông. Một số khác còn kính nể và cậy nhờ ông. Ông thấy địa vị của mình khá quan trọng trong cuộc sống của một tù nhân. Tất cả những nhận định đơn giản và thiết thực ấy khiến ông ngại ngùng từ bỏ cuộc sống trong nhà tù.

Tới năm ông 65 tuổi, tin ông hy vọng được mãn tù sớm lại được tung ra. Thật sự, nếu không được ân xá, ông phải ở trong tù tới năm ông 75 tuổi. Ban giám đốc thương tình cho ông mãn tù năm đó vào đúng ngày sinh nhật của ông. Trong quá khứ, hai lần ông được ban giám đốc cứu xét đơn khiếu nại của ông xin mãn tù sớm vì oan ức. Nhưng hai lần đều bị bác đơn khiến ông vô cùng thất vọng và đau buồn. Và đây là lần thứ ba đơn khiếu nại của ông được xét xử và được chấp thuận. Đáng lẽ ông phải vui mừng vì điều ông xin đã được đáp ứng thỏa đáng, nhưng ngược lại ông đau buồn về quyết định này. Và ngày ông từ giã nhà tù không đem đến niềm hạnh phúc và vui tươi cho ông như hầu hết mọi người khác khi ở vào trường hợp của ông.

Khi ra đi ông cũng tặng con chó cho người thay thế ông. Ông giã từ bạn bè với gương mặt đau khổ và luyến tiếc. Vì ông không còn thân nhân hay bạn bè thân thiết, ban giám đốc đã giới thiệu và gửi gắm ông cho một tiệm làm bánh mì. Ông sẽ làm việc và tạm ở lại trong tiệm tới khi ông kiếm được nơi ở khác thích hợp. Hành lý ông đem theo rất đơn giản. Chỉ một va li quần áo và đồ dùng cần thiết với một xách nhỏ đeo trên vai ông.

Không ai có thể tin được rằng một tù nhân được mãn hạn tù mà còn luyến tiếc nơi đã từng bị tù đầy. Đó là trường hợp của ông Lân. Bước ra khỏi cổng nhà tù, ông không thấy bầu không khí bên ngoài tự do và phóng khoáng. Ông chỉ thấy thế giới này quá xa lạ với ông. Hình như nơi này không muốn chấp nhận và chứa chấp ông. Nhìn quang cảnh đường phố ồn ào, nhộn nhịp và xe cộ chen chúc, ông cảm thấy choáng váng mặt mày. Có phải ông đã quên hẳn cuộc sống của xã hội bên ngoài? Có lẽ không đâu. Khi bắt buộc phải từ bỏ cuộc sống vui tươi trong xã hội này để chấp nhận cuộc sống tù đầy, ông còn trẻ trung, khỏe mạnh và yêu đời. Ông bước vào nhà giam với tâm trạng oan ức và vô cùng thất chí rồi tới khi được thoát ra khỏi nơi này, ông lại bịn rịn, lưu luyến và đau khổ. Liệu ai hiểu được ông?

Bước vào nơi ở mới, tiệm làm bánh mì, ông tới gặp ông chủ để đưa giấy giới thiệu của ban giám đốc nhà tù. Ông chủ tiệm lên tiếng:
_ Chúc mừng ông. Ông đã trở lại với xã hội bình thường.
Ông cười đáp lại một cách miễn cưỡng và lạnh lùng. Sau đó ông chủ dẫn ông tới phòng dành riêng cho ông và rồi dẫn ông tới chỗ ông sẽ làm việc. Ông được giới thiệu với mọi người. Họ sẽ là những người bạn mới của ông. Dù mọi người tỏ ra thân thiện và đón tiếp ông, ông vẫn cảm thấy không vui và nghi ngờ lòng tốt của tất cả. Những người làm việc chung quanh gồm cả đàn ông và đàn bà. Hầu hết họ còn trẻ trung và khỏe mạnh. Điều này làm ông ái ngại ngay từ buổi làm việc đầu tiên. Một người bạn trẻ nói với ông:
_ Bác làm việc đi. Thắc mắc điều gì bác hỏi cháu.
Ông cười đáp lại:
_ Cám ơn cậu. Tôi sẽ cố gắng làm việc dù tôi đã già rồi.
Người thanh niên cười với ông rồi đi tới người khác.
Sau một ngày làm việc, ông cảm thấy mình quá lạc lõng và chưa theo kịp công việc. Mặc dù không người nào làm phiền ông, nhưng ông buồn cho hoàn cảnh của mình vì ông làm quá chậm và vụng về khiến người ta phải sửa lại. Khi trở về phòng ngủ, ông mới thấy mình quá cô đơn. Một mình trong một căn phòng vắng với bốn bức tường lạnh giá. Ông thầm nghĩ, nơi này khác nhà tù sao? Ông cười mỉa mai và nhớ những người bạn trong tù và con chó trung thành của ông. Ông không thiết ăn uống. Ban đêm ông trằn trọc và thao thức. Nơi ở mới còn xa lạ với ông. Làm sao ông có thể thích ứng với hoàn cảnh này? Ông tự hỏi mình rồi thở dài một cách chán chường.

Những ngày làm việc kế tiếp vẫn chưa đem đến cho ông một ham thích nào. Ông vẫn lủi thủi làm việc một mình. Không ai muốn chỉ bảo cho ông nữa. Họ chờ ông làm xong rồi sửa lại hay bỏ đi. Thái độ này làm ông vô cùng áy náy. Hình như không người nào muốn kết bạn với ông. Ông nhớ lại thân phận của mình mà cảm thấy tủi thân. Ông là một cựu tù nhân, “một người xấu”. Như vậy làm sao người bình thường chấp nhận thân thiết với ông? Đó là ý nghĩ mới nảy ra trong đầu óc ông. Với ý nghĩ ấy, ông đành chấp nhận và không dám oán trách bất cứ ai.

Ý nghĩ bị đời hất hủi cùng với nơi sống đơn lạnh, ông nghĩ tới việc quyên sinh. Quả thật ông không tha thiết với cuộc đời nữa. Nơi ông muốn ở lại sinh sống, không ai chấp nhận. Rồi họ đưa ông tới nơi mà họ cho rằng cuộc sống ở nơi này tốt đẹp hơn cho ông. Ông thầm nghĩ họ lầm rồi. Trên đời này không còn người nào thấu hiểu ông và lúc này ông đã già nua. Cho nên ông tìm về cõi chết cũng vừa. Những ý nghĩ chán đời này dẫn ông tới quyết định đến một khúc sông để tìm cái chết trong dòng nước yên lặng. Ông sẽ lặng lẽ từ giã thế giới này một cách êm ả và không làm phiền đến ai. Nhưng thật bực mình, một thanh niên trẻ trung luôn theo sát ông để cản trở việc làm của ông. Người này còn tìm cách khuyên giải ông bỏ ý định này. Ông không nghe và lần ông đi quyên sinh vào lúc trời giông tố lại bị người thanh niên tới vớt ông. Ông lại được cứu sống.

Kể xong câu chuyện về cuộc đời trong dĩ vãng, ông gục đầu xuống và lặng thinh. Hình như ông không quan tâm tới sự chú ý hay lơ đễnh của người nghe. Còn tôi, tôi lắng nghe từng chi tiết về cuộc đời ông. Theo nhận định chớp nhoáng của tôi lúc đó, ông Lân thiếu một tình thương. Không khí đầm ấm của gia đình ông tan vỡ từ khi cha ông mất. Mẹ ông đã tạo dựng lại một gia đình mới, nhưng ông trở thành người ngoại cuộc. Không những ông không được tham dự vào cuộc sống mới ấy mà phải trở thành người vô gia cư. Một mình ông tự cường tự túc sống tới tuổi trưởng thành và tự lập sự nghiệp. Khi ông cảm thấy mình “theo kịp” người bình thường trong cuộc đời thì bất hạnh xảy ra cho ông. Ông vướng vào cuộc sống lưu đày tại nhà giam. Một điểm đáng khen ngợi ông là ông biết tìm tình bạn trong nhà tù mà tạo niềm tin vui cho cuộc sống. Rồi thật mỉa mai, việc nhà tù ưu đãi ông cùng với tình bạn ông gây dựng ở đó đã tạo một “lôi cuốn” cho ông.

Với những nhận định ấy, tôi đề nghị với ông một lối sống để cứu thoát ông khỏi một “mê hồn trận” trong cuộc đời. Quả thật ông mới trải qua một khúc quanh cuộc đời một cách đơn độc và nó làm ông lúng túng và bấn loạn.
Trong khi chờ đợi một lối thoát thích hợp cho ông, gia đình tôi tạm cưu mang ông trong gia đình tôi. Tôi tin rằng sự quan tâm và lo lắng của gia đình tôi đối với ông làm ông cảm động và phần nào biết thương tiếc cuộc sống của mình. Ông cũng sẽ tìm được niềm tin yêu đời dưới một mái ấm gia đình.

Mấy hôm sau tôi kể câu chuyện này cho một linh mục trong giáo xứ mà hằng ngày gia đình tôi tới dự lễ. Vị linh mục này bằng lòng cho ông làm việc trong nhà thờ với công việc là sắp xếp những cuốn sách thường dùng trong nhà thờ như sách hát, sách xem lễ. Ngoài ra ông phụ lực với một số người khác trong việc dọn dẹp và quét tước trong thánh đường.
Khoảng một tuần lễ sau, ông Lân đã nhận công việc mới tại nhà thờ. Hằng ngày tôi nhìn thấy bóng dáng ông qua lại nơi tôn nghiêm này. Từ nhỏ ông không theo một tôn giáo nào. Cho nên sau đó ông xin theo đạo công giáo để tìm lại nguồn vui mới trong cuộc đời còn lại của ông. Theo ông, đó còn là một thái độ cám ơn những người thành tâm cứu giúp ông qua lúc khó khăn nhất trong đời ông.