[ Αρχική | Περιεχόμενα | Post ]
Μετάφραση του/της Βραχόκηπος από το αγγλικό κείμενο του 1906, με παράλληλο έλεγχο με τον πρόλογο της αγγλικής έκδοσης του 1913.
Πρόλογος
Μια από τις αντιρρήσεις που χρησιμοποιούνται ενάντια στον Κομμουνισμό - και τον Σοσιαλισμό μαζί - είναι ότι η ιδέα είναι τόσο παλιά και όμως δεν έχει ποτέ πραγματοποιηθεί. Σχέδια ιδανικών Κρατών βασάνιζαν ήδη τους φιλοσόφους της Αρχαίας Ελλάδας, ενώ αργότερα οι πρώτοι Χριστιανοί ενώθηκαν σε κομμουνιστικές ομάδες. Αιώνες μετά, μεγάλες κομμουνιστικές αδελφότητες δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της Μεταρρύθμισης, ενώ στη συνέχεια τα ίδια ιδανικά αναβιώθηκαν κατά τη διάρκεια της μεγάλης Αγγλικής και Γαλλικής Επανάστασης. Και τελικά, πολύ πρόσφατα, το 1848, μια επανάσταση εμπνευσμένη σε μεγάλο βαθμό από τα Σοσιαλιστικά ιδεώδη, έγινε στη Γαλλία. «Και παρ’ όλ’ αυτά, βλέπεται» μας λένε, «πόσο μακριά είστε ακόμη από την πραγματοποίηση των σχεδίων σας. Δε νομίζεται πως υπάρχει κάποιο θεμελιώδες λάθος στην αντίληψή σας για την ανθρώπινη φύση και τις ανάγκες της;»
Με μια πρώτη ματιά αυτή η αντίρρηση μοιάζει πολύ σοβαρή. Μελετώντας, όμως, την ανθρώπινη ιστορία με μεγαλύτερη προσοχή χάνει τη δύναμή της. Καταρχήν, βλέπουμε ότι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν καταφέρει να διατηρήσουν εκατοντάδες χρόνια στις κοινότητες των χωριών τους, ένα από τα βασικά στοιχεία του Σοσιαλισμού - τη κοινή ιδιοκτησία των κύριων μέσων παραγωγής και της γης, καθώς και τον καταμερισμό τους ανάλογα με την εργατική δυνατότητα κάθε οικογένειας. Μαθαίνουμε πως η καταστροφή της κοινοτικής ιδιοκτησίας της γης στη Δυτική Ευρώπη δεν έγινε μέσα από τις κοινότητες αλλά απ’ έξω, από τις κυβερνήσεις που ευνοώντας την αριστοκρατία και τις μεσαίες τάξεις κατασκεύασαν μονοπώλια γης. Μαθαίνουμε επίσης, ότι οι μεσαιωνικές πόλεις κατάφεραν να διατηρήσουν για αρκετούς αιώνες με επιτυχία στο εσωτερικό τους μια σταθερή κοινωνικοποιημένη οργάνωση της παραγωγής και τους εμπορίου. Ότι αυτοί οι αιώνες ήταν περίοδοι ορμητικής πνευματικής, βιομηχανικής και καλλιτεχνικής προόδου ενώ η παρακμή αυτών των κοινοτικών θεσμών προήλθε κυρίως από την ανικανότητα των ανθρώπων να συνδυάσουν το χωριό με την πόλη, τον αγρότη και τον πολίτη {citizen}, έτσι ώστε από κοινού να αντιμετωπίσουν την ανάπτυξη των μιλιταριστικών κρατών που διέλυσαν τις ελεύθερες πόλεις.
Η ιστορία της ανθρωπότητας, λοιπόν, από αυτή την οπτική δεν προσφέρει κάποιο επιχείρημα ενάντια στον κομμουνισμό. Αντιθέτως, μοιάζει με μια σειρά προσπαθειών για την πραγματοποίηση κάποιου είδους κομμουνιστικής οργάνωσης, προσπαθειών οι οποίες στέφθηκαν με μερική επιτυχία για κάποια διάρκεια. Και αυτό που μπορούμε να βγάλουμε σαν συμπέρασμα είναι, ότι η ανθρωπότητα δεν έχει βρει ακόμα τον κατάλληλο τρόπο να συνδυάσει με κομμουνιστικές αρχές τη γεωργία με την γοργά διευρυνόμενη βιομηχανία και ένα γρήγορα αναπτυσσόμενο διεθνές εμπόριο. Το τελευταίο ειδικά φαίνεται σαν ένα ιδιαίτερα ενοχλητικό στοιχείο, αφού δεν είναι πλέον μόνο τα άτομα ή οι πόλεις που πλουτίζουν με το απομακρυσμένο εμπόριο {distant commerce}και τις εξαγωγές αλλά ολόκληρα έθνη αυξάνουν τα πλούτη τους προς ζημία των εθνών που έχουν καθυστερήσει στη βιομηχανική τους ανάπτυξη.
Οι συνθήκες αυτές, οι οποίες εμφανίστηκαν από τα τέλη του 18ου αιώνα, αναπτύχθηκαν πλήρως μόνο κατά τον 19ο, μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων. Ο σύγχρονος κομμουνισμός πρέπει να τις πάρει υπόψιν του.
Σήμερα είναι γνωστό ότι η Γαλλική Επανάσταση εκτός από την πολιτική της σημασία, ήταν μια προσπάθεια που έγινε από τον γαλλικό λαό, το 1793 και 1794, σε τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις λίγο-πολύ συγγενικές προς τον σοσιαλισμό. Καταρχήν, έγινε προσπάθεια για την εξίσωση των περιουσιών, με τη χρήση των πόρων από το φόρο εισοδήματος και το φόρο κληρονομιάς - φόροι πολύ προοδευτικοί και οι δύο -, με την άμεση κατάσχεση της γης και το μοίρασμά της καθώς και με βαριούς πολεμικούς φόρους που επιβλήθηκαν μόνο στους πλούσιους. Η δεύτερη προσπάθεια έγινε για την εισαγωγή ενός ευρέους εθνικού συστήματος λογικά εγκατεστημένων τιμών για όλα τα προϊόντα {wide national system of rationally established prices of all commodities}, για τον καθορισμό των οποίων θα λαμβανόταν υπόψιν το αληθινό κόστος παραγωγής και ένα λογικό εμπορικό κέρδος. Η Συνέλευση εργάστηκε σκληρά για αυτό το σχέδιο, και το είχε σχεδόν ολοκληρώσει, όταν η αντίδραση ξανασήκωσε κεφάλι. Και το τρίτο ήταν κάποιου είδους Δημοτικός {Municipal} Κομμουνισμός σχετικά με την κατανάλωση κάποιων ειδών πρώτης ανάγκης, τα οποία αγόραζαν οι δήμοι και πουλούσαν σε τιμές κόστους.
Κατά τη διάρκεια αυτού του αξιοσημείωτου κινήματος, το οποίο δεν έχει ακόμα μελετηθεί σωστά, γεννήθηκε ο σύγχρονος Σοσιαλισμός – ο Φουριερισμός με τον L’ Ange στη Λυόν, και ο εξουσιαστικός Κομμουνισμός με τον Buonarotti, τον Babeuf, και τους συντρόφους τους, ενώ αμέσως μετά την Μεγάλη Επανάσταση οι τρεις σπουδαίοι θεωρητικοί θεμελιωτές του σύγχρονου Σοσιαλισμού – Fourier, Saint Simon & Robert Owen, καθώς και ο Godwin (ο Καθόλου-Κράτος Σοσιαλισμός {No-State Socialism}) αναδύθηκαν στην επιφάνεια, ενώ μυστικές κομμουνιστικές εταιρίες, γεννημένες από οπαδούς των Buonarotti & Babeuf, άφησαν τη σφραγίδα τους στους αγωνιστές του (σ.τ.μ.: εξουσιαστικού, σύμφωνα με τον πρόλογο του 1913) Κομμουνισμού για τα επόμενα πενήντα χρόνια.
Για να ακριβολογούμε, λοιπόν, πρέπει να πούμε ότι ο σύγχρονος Σοσιαλισμός δεν έχει ακόμη ούτε εκατό χρόνια ζωής και ότι τα πρώτα πενήντα χρόνια δύο μόνο έθνη πήραν μέρος στην ανάπτυξή του, η Βρετανία και η Γαλλία που στάθηκαν στην πρωτοπορία της βιομηχανικής επανάστασης. Και οι δύο αιμορραγώντας εκείνη τη περίοδο από τις τρομερές πληγές που τους άφησαν δεκαπέντε χρόνια Ναπολεόντειων πολέμων, και αμφότεροι κυκλωμένοι από τη μεγάλη Ευρωπαϊκή αντίδραση η οποία ήρθε από την Ανατολή.
Στην πραγματικότητα, μόνο μετά την Επανάσταση του Ιούλη του 1830 στην Γαλλία και το Μεταρρυθμιστικό κίνημα του 1830-32 στην Αγγλία, αποτινάχτηκε αυτή η τρομερή αντίδραση και η κουβέντα του Σοσιαλισμού έγινε δυνατή για τα επόμενα 16 με 18 χρόνια (σ.τ.μ.: Επανάσταση του 1848). Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων οι φιλοδοξίες των Fourier, Saint Simon & Robert Owen, επεξεργάστηκαν από όσους τους ακολουθούσαν, πήραν μια συγκεκριμένη μορφή, και καθορίστηκαν οι διάφορες τάσεις του Σοσιαλισμού που υπάρχουν σήμερα.
Στη Βρετανία, ο Robert Owen και οι οπαδοί του επεξεργάστηκαν τα σχέδιά τους για τα, αγροτικά και βιομηχανικά ταυτόχρονα, κομμουνιστικά χωριά. Τεράστιες συνεργατικές {co-operative} ενώσεις, ξεκίνησαν να δημιουργήσουν με τα μερίσματά τους κομμουνιστικές αποικίες. Και το Μεγάλο Ενοποιημένο Εργατικό Σωματείο {Great Consolidated Trades’ Union} (σ.τ.μ.: σύμφωνα με την Ιστορία της Ανθρωπότητας της Unesco, ο τίτλος του είναι Grand National Consolidated Trade Union} δημιουργήθηκε – ο πρόδρομος των Εργατικών Κομμάτων των ημερών μας και της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων.
Στη Γαλλία, ο Φουριεριστής Considerant έκδωσε το αξιοσημείωτο μανιφέστο του το οποίο περιλαμβάνει όμορφα ανεπτυγμένη ολόκληρη τη θεωρητική μελέτη τις ανάπτυξης του Καπιταλισμού, η οποία σήμερα ονομάζεται «Επιστημονικός Σοσιαλισμός». Ο Προυντόν επεξεργάστηκε την ιδέα του για τον Αναρχισμό και την Αλληλοβοηθητική Οργάνωση{Mutualism} χωρίς κρατική παρέμβαση. Ο Louis Blanc έδωσε στη δημοσιότητα το έργο του «Οργάνωση της Εργασίας», το οποίο αργότερα έγινε το πρόγραμμα του Lassalle, στην Γερμανία. Ο Vidal στη Γαλλία και ο Lorenz Stein στη Γερμανία ανέπτυξαν περισσότερο, σε δύο αξιοπρόσεκτα έργα τα οποία τυπώθηκαν το 1846 & 1847 αντίστοιχα, τις θεωρητικές συλλήψεις του Considerant. Και τελικά ο Vidal και ιδιαίτερα ο Pecquer – ο τελευταίος σε μια πολύ επιμελημένη εργασία, καθώς και σε μια σειρά εκθέσεων – ανέπτυξαν με λεπτομέρειες το σύστημα του Κολεκτιβισμού, το οποίο ο Pecquer ήθελε να ψηφίσει σαν νόμο η Εθνοσυνέλευση του 1848.
Υπάρχει όμως ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα κοινό σε όλες τις Σοσιαλιστικές τάσεις αυτής της περιόδου το οποίο πρέπει να σημειωθεί. Οι τρεις σπουδαίοι θεμελιωτές του Σοσιαλισμού που έγραψαν στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν τόσο μαγεμένοι από τους πλατιούς ορίζοντες που ανοίγονταν μπροστά τους, που έβλεπαν τον σοσιαλισμό σαν μια καινούργια αποκάλυψη και τους εαυτούς τους σαν τους ιδρυτές μιας καινούργιας θρησκείας. Ο Σοσιαλισμός έπρεπε να είναι μια θρησκεία και αυτοί έπρεπε να ρυθμίσουν την εξάπλωσή του, σαν κεφαλή της νέας εκκλησίας. Εκτός αυτού, γράφοντας κατά την περίοδο της αντίδρασης η οποία ακολούθησε την Γαλλική Επανάσταση και βλέποντας περισσότερες αποτυχίες παρά επιτυχίες, δεν εμπιστεύονταν τις μάζες και δεν απευθύνονταν σε αυτές ώστε να τις πείσουν για τις αλλαγές τις οποίες θεωρούσαν απαραίτητες. Αντίθετα, εναπόθεσαν τις ελπίδες τους σε κάποιον σπουδαίο κυβερνήτη (σ.τ.μ.: κάποιον Σοσιαλιστή Ναπολέοντα, συμπληρώνει στον πρόλογο του 1913}. Αυτός θα καταλάβαινε τη νέα αποκάλυψη, θα πειθόταν για τις επιθυμίες τους από τα επιτυχημένα πειράματα των φαλανστηρίων {phalansteries} (σ.τ.μ.: αυτόνομες κοινοκτημονικές κοινότητες, σύμφωνα με το σύστημα του Furier) ή ενώσεών τους, και θα πραγματοποιούσε ειρηνικά με την εξουσία του την επανάσταση που θα έφερνε ευημερία και ευτυχία στην ανθρωπότητα. Μια στρατιωτική ιδιοφυΐα, ο Ναπολέων, κυριαρχούσε στην Ευρώπη... Γιατί δεν θα μπορούσε μια κοινωνική ιδιοφυΐα να εμφανιστεί και παίρνοντας την Ευρώπη μαζί της να πραγματοποιήσει το νέο Ευαγγέλιο;... Αυτή η πίστη ρίζωσε πολύ βαθιά και στάθηκε για πολύ καιρό πλάι στον Σοσιαλισμό, τα ίχνη της διακρίνονται ακόμη και σήμερα ανάμεσά μας.
Μόνο όταν κατά τη διάρκεια των ετών 1840-48 το πλησίασμα της επανάστασης έγινε αισθητό παντού και οι προλετάριοι άρχισαν να σηκώνουν τη σημαία του Σοσιαλισμού στα οδοφράγματα, η πίστη προς το λαό άρχισε να κερδίζει όλο και περισσότερο τις καρδιές των κοινωνικών ραδιουργών: πίστη από τη μία πλευρά στη Λαϊκή Δημοκρατία {Republican Democracy} (σ.τ.μ.: Republic and Democracy, στον πρόλογο του 1913), και από την άλλη στην ελεύθερη ένωση και τις οργανωμένες δυνάμεις των ίδιων των εργαζόμενων.
Αλλά μετά ήρθε η Φεβρουριανή Επανάσταση του 1848, η Δημοκρατία της μεσαίας τάξης και μαζί με αυτή συντρίφτηκαν οι ελπίδες. Τέσσερις μόνο μήνες μετά την ανακήρυξη της Δημοκρατίας ξέσπασε, τον Ιούνη, εξέγερση του προλεταριάτου του Παρισιού, η οποία πνίγηκε στο αίμα. Ακολούθησε γενική σφαγή των εργαζομένων, μαζική μετανάστευση στη Νέα Γουϊνέα, και τελικά το πραξικόπημα του Ναπολέοντα. Οι Σοσιαλιστές καταδιώχθηκαν με λύσσα και οι εκκαθαρίσεις ήταν τόσο τρομερές και βαθιές που για τα επόμενα 12 με 15 χρόνια τα ίχνη του Σοσιαλισμού εξαφανίστηκαν. Η φιλολογία του εξαλείφθηκε ολοκληρωτικά. Ακόμη και τα ονόματα που ήταν τόσο συνηθισμένα πριν το 1848 ξεχάστηκαν εντελώς. Ιδέες οι οποίες κυκλοφορούσαν τότε – παρακαταθήκη ιδεών των πριν το 1848 Σοσιαλιστών – σβήστηκαν από τις μνήμες για να τις αναλάβει τελικά η σημερινή γενιά, (σ.τ.μ.: και να προχωρήσει σε) νέες ανακαλύψεις.
Ωστόσο, όταν μια νέα αναγέννηση ήρθε, περίπου το 1866, όταν ο Κομμουνισμός και ο Κολεκτιβισμός για άλλη μια φορά ήρθαν στο προσκήνιο, η αντίληψη σχετικά με τα μέσα για την πραγματοποίησή τους είχε υποστεί μια βαθιά αλλαγή. Η παλιά πίστη στην Πολιτική Δημοκρατία είχε χαθεί και οι πρώτη αρχή πάνω στην οποία οι εργαζόμενοι του Παρισιού και οι Βρετανοί τρεϊντουνιονιστές και Οουενιστές συμφώνησαν όταν συναντήθηκαν στο Λονδίνο το 1866, ήταν ότι «η απελευθέρωση των εργαζομένων πρέπει να ολοκληρωθεί από τους ίδιους τους εργαζόμενους». Ακόμη, συμφώνησαν σε άλλο ένα σημείο. Ότι οι ίδιες οι εργατικές ενώσεις πρέπει να πάρουν τον έλεγχο των μέσων παραγωγής και να οργανώσουν την παραγωγή. Έτσι, η Γαλλική ιδέα του Φουριερισμού και των Αλληλοβοηθητικών {mutualist}ενώσεων ενώθηκε με την ιδέα του Robert Owen για το «Μεγάλο Ενοποιημένο Εργατικό Σωματείο» η οποία επεκτάθηκε τώρα, και έγινε μια Διεθνής Ένωση Εργαζομένων.
Η νέα αυτή αναγέννηση του Σοσιαλισμού δεν κράτησε παρά για λίγα χρόνια. Σύντομα ήρθαν οι πόλεμοι του 1870-71, η εξέγερση της Παρισινής Κομμούνας και ξανά η ελεύθερη ανάπτυξη του Σοσιαλισμού κατέστη αδύνατη στη Γαλλία. Αλλά ενώ η Γερμανία δεχόταν τώρα από τα χέρια των Γερμανών δασκάλων της, Μαρξ & Ένγκελς, τον Σοσιαλισμό των Γάλλων «σαρανταοχτάριδων» - τον Σοσιαλισμό του Considerant και του Louis Blanc και τον Κολεκτιβισμό του Pecqueur – η Γαλλία έκανε ένα ακόμη βήμα μπροστά.
Τον Μάρτη του 1871, το Παρίσι εξήγγειλε ότι από δω και πέρα δεν θα περιμένει το καθυστερημένο τμήμα της Γαλλίας, αλλά ότι προτίθεται να ξεκινήσει μέσα στη δικιά του Κοινότητα τη δική του κοινωνική ανάπτυξη.
Το κίνημα είχε πολύ μικρή διάρκεια ζωής για να δώσει οποιοδήποτε θετικό αποτέλεσμα. Παρέμεινε απλά κοινοτιστικό (σ.τ.μ.: διεκδίκησε μερικώς τα δικαιώματα της κομμούνας για πλήρη αυτονομία, συνεχίζει στον πρόλογο του 1913). Αλλά η εργατική τάξη της παλιάς Διεθνούς είδε αμέσως την ιστορική σημασία του. Αντιλήφθηκε ότι η ελεύθερη κοινότητα θα είναι από δω και πέρα το μέσω με το οποίο οι ιδέες του σύγχρονου Σοσιαλισμού μπορούν να πραγματοποιηθούν. Οι ελεύθερες αγροτοβιομηχανικές κοινότητες, για τις οποίες τόσο πολύ μιλούσαν πριν το 1848, έπρεπε να είναι μικρά φαλανστήρια ή μικρές κοινότητες των 2000 ανθρώπων. Πρέπει να είναι πολύ μεγάλες συσσωρεύσεις {agglomerations}, όπως το Παρίσι, ή ακόμη καλύτερα μικρές επαρχίες. Αυτές οι κοινότητες θα ομοσπονδοποιηθούν (σ.τ.μ.: για να σχηματίσουν έθνη σε κάποιες περιπτώσεις, συνεχίζει στον πρόλογο του 1913), ακόμη και ανεξάρτητα από τα εθνικά σύνορα (όπως τα Λιμάνια Cinque ή η Hansa). Ταυτόχρονα μεγάλες εργατικές ενώσεις θα δημιουργηθούν για τις διακοινοτικές υπηρεσίες των σιδηροδρόμων, των αποβάθρων και άλλων. Αυτές ήταν οι ιδέες οι οποίες άρχισαν ασαφώς να κυκλοφορούν μετά το 1871 ανάμεσα στους σκεπτόμενους εργαζόμενους ιδιαίτερα στις Λατινικές χώρες. Σε κάποιες τέτοιες οργανώσεις, τις λεπτομέρειες των οποίων η ίδια η ζωή θα ρυθμίσει, οι εργατικοί κύκλοι αυτών των χωρών έδειξαν τον τρόπο με τον οποίο Σοσιαλιστικές μορφές ζωής μπορούν πιο εύκολα να πραγματοποιηθούν σε σχέση με το Κολεκτιβιστικό σύστημα των Κρατικών Σοσιαλιστών.
Αυτές είναι οι ιδέες στις οποίες προσπάθησα να δώσω μια λίγο-πολύ σαφή έκφραση σε αυτό το βιβλίο.
Κοιτάζοντας τα χρόνια που πέρασαν από τότε που γράφτηκε αυτό το βιβλίο μπορώ να πω με πλήρη συνείδηση ότι οι βασικές του ιδέες πρέπει να είναι σωστές. Ο Κρατικός Σοσιαλισμός του κολεκτιβιστικού συστήματος έχει κάνει αναμφίβολα κάποια πρόοδο. Κρατικοί σιδηρόδρομοι, Κρατικές τράπεζες και Κρατικό εμπορικό πνεύμα {state trade in spirit}έχει εισαχθεί εδώ κι εκεί. Αλλά κάθε βήμα που έγινε προς αυτή την κατεύθυνση, ακόμη και αυτά που οδήγησαν σε φτηνότερα αγαθά, έγινε ένα νέο εμπόδιο στον αγώνα των εργαζομένων για την απελευθέρωσή τους. Έτσι τώρα βρίσκουμε ανάμεσα στους εργαζόμενους, ειδικά στην Αγγλία, την ιδέα ότι ακόμη και η λειτουργία τέτοιων τεράστιων εθνικών ιδιοκτησιών όπως το σιδηροδρομικό δίκτυο μπορεί πολύ πιο καλά να διαχειριστεί από μια Ομοσπονδιοποιημένη Ένωση των εργαζόμενων στους σιδηρόδρομους, απ’ ότι από έναν κρατικό οργανισμό.
Από την άλλη πλευρά βλέπουμε ότι έχουν γίνει σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική αμέτρητες προσπάθειες, η καθοδηγήτρια ιδέα των οποίων είναι απ’ τη μια να πάρουν οι εργαζόμενοι στα χέρια τους ευρύς κλάδους της παραγωγής και από την άλλη πάντα να διευρύνονται προς τα ενδιαφέροντα των κατοίκων τους οι κύκλοι των λειτουργιών τις οποίες οι πόλεις εκπληρώνουν. Οι τρεις κατευθύνσεις στις οποίες έχει δοθεί το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργικής δύναμης τελευταία είναι: Ο τρεϊντγιουνισμός, με μια αυξανόμενη τάση προς την κατεύθυνση της οργάνωσης στους διάφορους εμπορικούς τομείς διεθνώς, όχι μόνο σαν ένα όργανο για την βελτίωση των συνθηκών εργασίας, αλλά επίσης σαν ένας οργανισμός ο οποίος, ίσως, σε δοσμένη στιγμή πάρει στα χέρια του τη διοίκηση της παραγωγής. Ο συνεργατισμός {co-operativism} τόσο στην παραγωγή όσο και στη διανομή, στη βιομηχανία και τη γεωργία και προσπάθειες συνδυασμού των δύο σε πειραματικές αποικίες. Και τελικά, το πολυποίκιλο πεδίο του αποκαλούμενου Κοινοτικού Σοσιαλισμού.
Φυσικά, κανένας από αυτούς δεν μπορεί, σε κανένα βαθμό, να θεωρηθεί σαν υποκατάστατο του Κομμουνισμού, ή έστω του Σοσιαλισμού, οι οποίοι συνεπάγονται την κοινή κατοχή-ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Αλλά αναμφίβολα πρέπει να εξετάσουμε όλες τις προαναφερθέντες προσπάθειες σαν πειράματα – σαν αυτά που ο Owen, ο Fourier και ο Saint Simon δοκίμασαν στις αποικίες τους – πειράματα τα οποία προετοιμάζουν την ανθρώπινη σκέψη να συλλάβει κάποιες πρακτικές μορφές στις οποίες μια κομμουνιστική κοινωνία ίσως βρει την έκφρασή της. Η σύνθεση όλων αυτών των μερικών πειραμάτων πρέπει να γίνει κάποια μέρα από τη δημιουργική ευφυΐα κάποιου από τα πολιτισμένα έθνη και θα γίνει. Αλλά δείγματα από τα τούβλα με τα οποία το σπουδαίο συνθετικό κτίριο πρέπει να χτιστεί και δείγματα από κάποια εκ των δωματίων του, προετοιμάζονται από την πελώρια προσπάθεια της δημιουργικής ευφυΐας του ανθρώπου.
BROMLEY,
KENT
Οκτώβρης του 1906
(σ.τ.μ.: Ο πρόλογος της αγγλικής έκδοσης
του 1913 αποτελεί ουσιαστικά μια μικρή
διόρθωση από τον Κροπότκιν κάποιων φράσεων
του πρώτου προλόγου και έγινε στο Brighton τον
Γενάρη του ίδιου έτους)
σχόλια - διορθώσεις - παρατηρήσεις
