Хєвсгєлийн Урианхай

1757-1758 оны їед Манж Чин улс Хотогойдын хошуудыг єєрчлєн зохион байгуулахад Ар ширхтэн Урианхайг хотогойдын гол хошуу болох Эрдэнэ дїїрэгч вангийн хошуунд ахин харъяалуулснаар <Вангийн Урианхай> гэдэг нэртэй болжээ. Тус хошуу нь Гол сум, ноёны хамжлага буюу Ноён сангийхан, Ар ширхтэн урианхай отог гэсэн дєрвєн хэсэгт хуваагдаж байв. Їїнээс мєнєєхєн гол сум нь дотроо Дїнгээ баг, Тоос баг, Дархинт гэсэн 3 баг болж байсны адил Ар ширхтэн овог нь Баруун цаатан, Зоот, Жегд, Илжигэн, Зїїн цаатан гэсэн таван арванд багтаж байсан ба тэдгээрийг зайсангууд захирч байв.
Ар ширхтэн отог нь хошуу ноёндоо <Саадгийн алба> нэртэй ангийн їсний алба барьдаг байсан бєгєєд тэр нь булган алба, чонон алба, їнэгэн алба гэсэн гурван янз болно. Мєн бугын эвэр, баавгайн цєс (доньт) шилїїс, мануул, доргоны арьс барьдаг байв. Тїїнчлэн Ар ширхтэнийхэн малын арьс шир, арьс ширэн эдлэл, шар тос зэргийг Тува уруу хил давуулан, їнэт ангийн їсний наймаа хийж, эзэн харъяатынхаа албыг барагдуулж байжээ.
Ардын хувьсгалаас хойш Ар ширхтэн Урианхайн ард тїмэн гадаад дотоодын феодалын дарлал мєлжлєгєєс чєлєєлєгдєн нийт монголын ард тїмний нэгэн адил жаргалант амьдралаа цогцлон байгуулсан юм.
1923 онд Манжийн їед байгуулсан харуулыг татан буулгаснаар Ар ширхтэн Урианхайчууд болон их шавийн харъяат Дархад отгийн ардууд халх буюу тєв Монголоос тусгаарлагдмал, бєглїї, хязгаарлагдмал байдлаасаа ангижирч, урьдын харуул, шавь, ширхтэн урианхай нарын зєрчил будлиан арилж, урианхай дархад нар монголын бусад ард тїмэн ястан угсаатны нэгэн адил эрх чєлєєтэй болсон ажээ.
1923 очоос монгол даяар орон нутагт ардчилсан засаг захиргаа байгуулахад Ар ширхтэн отог нь Ар ширхтэн сум болсон ба 1925 онд Дархад шавийг єєрчлєн Дэлгэр их уулын аймгийг байгуулахад Хантайшир уулын аймгийн Дэлгэрхан уулын хошууны Ар ширхтэн урианхай сумыг нутгийн дєтєєр Дэлгэр их уулын хошуунд нэгтгэж Тосонсїмбэр сум гэж нэрлэх болжээ. Тэр їед Дэлгэр их уулын хошуунд Намнан, Тосонсїмбэр, Цацат, Ренченлхїмбэ, Хонин-Єндєр, Тосоннамнан хэмээх 6 сумтай байснаас Тосонсїмбэр, Намнан сум нь одоогийн Улаан-Уул сумын нутагт байв.
1928 онд Дэлгэр их уулын хошууг хєвсгєл далай Дэлгэрхан уулын хошуутай нэгтгэн Хєвсгєл далай Дэлгэрхан уулын хошуу болгоход мєнєєхєн Тосонсїмбэр, Намнан сумд тус хошууны бїрэлдэхїїнд багтах болжээ. Чингээд 1931 онд Хєвсгєл аймаг байгуулахад дээрх сумдыг нийлїїлэн <Улаан-Уул> болгосон байна. Ингэснээр хуучны Ар ширхтэн урианхай нар Улаан-Уул хэмээх шинэ сумын хаъяат болсон ажээ.
Ар ширхтэн отгийнхны голлог эрхлэх аж ахуй нь мал аж ахуй байсан бєгєєд адуу, їхэр, хонь ямаа, єсгєн, ан гєрєє хийж, цаа малладаг байжээ. Тэдний шїтлдэг мєргєл нь бєєгийн мєргєл байсан байна.
ХIХ зууны сїїлч ХХ зууны эхээр урьд мал малладаггїй байсан анчин гєрєєчид уулнаас бууж малын ажил эрхлэх болсноос бэлчээр хомтон Ар ширхтэн отгийн харъяат нар Жавзундамба хутагтын шавийн цэстэй нутагт орж шавийнхантай хутгалдан суух болсон ажээ. Їїнээс болж маргаан зєрєлдєєн гарах нь ч бас багагїй байв. Хэдий тийм боловч Ар ширхтэний хїмїїс шавийн дархадтай холилдон аж тєрж байсан нь тэдгээр урианхай дархад нарын угсаатны бїрэлдэхїїнд зохих нєлєє їзїїлсэн нь тодорхой юм.

ДЭЭШ