Index "bronstijd in Nederland" Index "eerste boeren in Nederland"   Goden en helden uit de bronstijd Europa in de tijd van Odysseus door Mirjam Hoijtink, SCARABEE Nr.39, APRIL 1999 Eeuwenlang werden de spannende verhalen van Odysseus' omzwervingen en beproevingen bij het haardvuur verteld. Homerus stelde ze op schrift. Door die overlevering kunnen wij ons een beeld vormen van enkele episodes uit de bronstijd, die ruwweg gedateerd wordt tussen 2500 v.Chr. en 800 v.Chr. De meeste kennis over die periode is verkregen door de archeologie. In een grote, door de Raad van Europa georganiseerde tentoonstelling die verschillende plaatsen in het buitenland aandoet, is te zien hoe Europa in een heel ver verleden een soort van eenheid was. Soms geeft de wereld heel onverwacht een goed bewaard geheim prijs. In 1991 gebeurde dat in de Ötztaler Alpen, op de grens van Italië en Oostenrijk. Smeltende sneeuw bood enkele bergbeklimmers het zicht op de resten van een man die uitgegleden, bevroren en gestorven was. Na een grootschalig onderzoeksproject bleek dat voorval meer dan vijfduizend jaar geleden; in de late steentijd, had plaatsgevonden. Ötzi, zoals men de mummie spoedig liefdevol noemde, werd achtereenvolgens gezien als herder, jager, sjaman, krijger, ambachtsman en reiziger. In de omvangrijke catalogus Gods and Heroes of the Bronze Age, die bij de gelijknamige tentoonstelling verschenen is, krijgt het voorval meer aandacht dan je zou verwachten. De auteurs beschouwen hem als de personificatie van de late steentijd: hij was onderweg - op zoek naar nieuwe bestaansbronnen en exploitatiemogelijkheden. Daarmee wordt Ötzi het opstapje naar de revolutie die zich kort na zijn dood voltrok. Deze had te maken met de uitvinding van de legering van koper en tin, waardoor het veel sterkere brons ontstaat. Hiërarchie In het derde millennium v.Chr. was Europa in beweging. De inmiddels gedomesticeerde dieren werden voor de wagen gespannen om het land te ploegen. De landbouw werd geïntensiveerd en het gemengde bedrijf, compleet met melkhouderij en wolproductie vond zijn intrede. In de mediterrane wereld, vooral in het gebied rond de Aegeïsche Zee, viel deze manier van leven samen met de ontwikkeling van olijfteelt en wijnbouw en de import van metalen uit het Midden-Oosten. Waar aanvankelijk sociale verschillen op het eerste gezicht misschien niet zo'n rol speelden, kwam daar nu radicaal verandering in. De eerste grote stenen woningen werden voor de olijf en wijnboeren gebouwd. De regio werd van hen afhankelijk en zij toonden hun macht; de hiërarchie werd op allerlei niveaus duidelijk.  Met de handelsnetwerken over zee en over land, die tegen de dageraad van het tweede millennium v.Chr. behoorlijke vormen aannamen, werd ook de honger naar exclusieve en luxegoederen gestild. De bewoners van Minoïsche paleizen en andere urbane nederzettingen zoals Troje, kwamen in ruil voor olijfolie en wijn in bezit van de mooiste spullen die er te krijgen waren. Inmiddels ontstond in Mycene de eerste Europese staat op het vasteland. Meer dan ooit tevoren werd het graf de spiegel van het leven. Archeologen kunnen aan de talrijke, zeer verschillende graven van de bronstijd heel nauwkeurig de verregaande sociale differentiatie aflezen. Veel uit die graven afkomstige objecten zijn nu grotendeels in het bezit van de Nationale Musea in Athene en Herakleion, en in de tentoonstelling te zien. In heel Europa zijn geen paleizen of andere gebouw-structuren teruggevonden die vergelijkbaar zijn met die van de Minoïsche en Myceense culturen op Kreta en Griekenland. Dat de verschillende beschavingen hiërarchischer werden als gevolg van het ontstaan van nieuwe machtscentra rond de koper- en tinmijnen was wel zichtbaar in het landschap, met name in de Balkan. Veel nederzettingen, gelegen op heuvels, werden voortaan versterkt. Brons was blijkbaar niet alleen goed voor luxe-artikelen, maar ook voor wapens. Die werden niet alleen voor krijgers gemaakt. Gezien de geringe slijtage van wapens die in graven gevonden zijn, wordt verondersteld dat deze veelal statussymbolen waren. Uitwisseling De laatste decennia heeft het onderzoek naar de herkomst van halffabrikaten producten van koper, brons en andere materialen een belangrijke stap voorwaarts gemaakt. Zo is duidelijk geworden dat men in Engeland voor de vervaardiging van bronzen voorwerpen de voorkeur gaf aan koper uit de Alpen boven dat van eigen bodem. De herkomst van tin is nog onduidelijk, maar zeker is dat men in Turkije liever grote hoeveelheden importeerde uit Afghanistan. De fayence voorwerpen in Knossos blijken niet uit Egypte afkomstig te zijn, maar uit centraal Europa. En in centraal- en noord- Europa zijn opvallend veel bronzen objecten geïmporteerd tegen het bijzonder aantrekkelijke en vooral in de Griekse wereld zeer gewilde barnsteen, dat aanspoelde aan de Baltische zeekust. In de Griekse mythologie hield dit fossiele hars verband met de betekenis van het drama dat zich rond Phaëthon voltrok. Nadat deze de dood vond in de zonnewagen van zijn vader Helios, veranderden zijn rouwende zusters, de Heliaden, in populieren. Hun tranen transformeerden in barnsteen.  In het Europa van de bronstijd vond veel uitwisseling van symbolen en objecten plaats. Op zichzelf is het daarom niet verwonderlijk, maar zeker niet minder ontroerend dat in Denemarken een drie kilo wegend bronzen model van de zonnewagen van Helios, versierd met bladgoud, is teruggevonden. Het object, vermoedelijk afkomstig uit Centraal Europa, is misschien wel een jaar onderweg geweest naar de eindbestemming. Gouden kop uit Nordrhein-Westfalen, D.  Vroege bronstijd, 1800-1500 v.C., h 12,1 cm. Vergelijkbare voorwerpen zijn gevonden in Mycene, Cornwall en Zwitserland. Deze vormen het bewijs van een wijdvertakt netwerk van de Europese elite.   Dankzij recente ontwikkelingen, nagenoeg allemaal onder te brengen onder de noemer 'archeometrie', is de informatie over datering en herkomst van objecten en sites uit de bronstijd met een duizelingwekkende hoeveelheid gegevens gegroeid. Samen met de Ilias en Odyssee, de verhalen over de patriarchaten in Genesis en de in deze eeuw ontcijferde kleitabletten van Kreta wordt de puzzel beetje bij beetje ingevuld. Wat met empirische gegevens niet te achterhalen valt is de inhoud van rituelen en ceremonies. Dat deze op grote schaal plaatsvonden wordt verondersteld vanwege de vele bouw- kundige constructies waarvan de betekenis nog niet achterhaald is en die daarom als 'religieus' worden bestempeld. Welke godsdienst werd beleden bij het heiligdom in het Drentse Bargeroosterveld? Hoe zagen de rituelen van de laatste fase van Stonehenge eruit? Begrepen de inwoners van het huidige Denemarken de betekenis van de zonnewagen van Helios? In het najaar van 1998 woedde er in het graafschap Norfolk aan de Engelse oostkust een hevige storm die grote delen van het strand massaal deed verschuiven. Een jutter ontdekte kort hierna een ring van vierenvijftig eiken met in het midden een omgekeerde stronk. De naam van de dichtstbijzijnde negorij, Holme-next-the-Sea doet vermoeden dat deze door de zee geconserveerde tempel eeuwen geleden al is waargenomen. Inmiddels is bekend dat de 'bomentempel' is gebouwd tussen 2000 en 1200 v.Chr. Volgens Francis Pryor, voorzitter van de Council for British Archaeology, is de stronk 'een of ander altaar' en heeft de kring waarschijnlijk 'een religieuze functie' gehad. Overigens.. is het beroep van Ötzi ook nog niet bekend. Een bronstijdboerderij wordt gebouwd in het Archeon, 1996 Informatie over de schrijver / editor Met dank aan Archeologisch Magazine (voorheen Scarabee), 5-11-1999