Ötzi, de gletschermummie - zijn laatste maaltijd

Ötzi, de gletsjermummie
(zijn laatste maaltijd)

Een wetenschappelijke analyse van zijn laatste maaltijd
(door Dr. Oeggl, bijgewerkt tot juni 2002)
Informatie over waar hij zijn laatste uren verbleef op basis van botanisch onderzoek (door Dr. Oeggl)
Ötzi’s laatste maal: edelhert (of steenbok) met boontjes
(F. Rollo et. al./PNAS, bijgewerkt tot september 2002)

De gletsjerman stierf niet met een volle maag. Acht uur voor zijn dood in een kale Alpenpas was hij in de zuidelijke vallei in wat tegenwoordig de Italiaanse Schnals Vallei is. Volgens Dr. Klaus Oeggl, een botanist van de University of Innsbruck die the inhoud van de maag onderzocht had de man zijn laatste maal niet lang voordat hij op een tocht ging waarvan hij nooit terug zou keren.

Het maal was simpel, en bestond uit een beetje ongezuurd brood, gemaakt van einkorn, één van de weinige geteelde granen die in de wereld van de gletsjerman bekend waren, een ander soort plant, mogelijk een groente of andere groene plant, en vlees. Oeggl reconstrueerde zijn laatste maal door zijn microscopische analyse van een klein stukje dat werd gehaald uit de overdwarse darm, het deel van de ingewanden vlak na de maag. Toen de mummie in 1991 was ontdekt, bleek dat röntgen- en CAT-scans toonden dat zijn interne organen zo drastisch waren gekrompen in de 5300 jaar in de gletsjer dat Dr. Dieter Zur Nedden, de radioloog die de fotos bekeek, ze nauwelijks kon onderscheiden. In plaats van de borstholte te vullen met hun golvende witte vorm, leken de longen op sprietige wolkjes. Maar bovenaan de ingewanden ontdekte Zur Nedden een kleine zwelling, die de radioloog interpreteerde als een brokje half-verteerd eten. De plek van het eten betekende dat de man ongeveer 8 uur voor zijn dood (waarschijnlijk door onderkoeling) nog had gegeten. Die maaltijd at hij op de Hauslabjoch pas, die door de grote Alpen rug loopt die Oostenrijk en Italië begrenst op 10.500 feet: ongeveer 3 km boven NAP.

Pas enkele jaren na de ontdekking hebben de wetenschappers eindelijk een gaatje gemaakt in de mummie, een endoscoop naar binnen laten gaan, en enkele milligrammen uit de darmen vlak na de maag gehaald. Dr. Werner Platzer, de anatoom van de University of Innsbruck en destijds de leider van het onderzoek naar het lichaam, gaf daar weer een deel van aan Oeggl, die al de rijke botanische vondsten van de site had bestudeerd. Oeggl's stukje was nauwelijks van het formaat van een vingernagel. Onder de microscoop ondekte hij al gauw het op een vlokje lijkende deel van het halfverteerde materiaal -dat het grootste deel van het stukje bevatte- en identificeerde het als einkorn.

Einkorn is het belangrijkste graan van het neolithicum, de periode van de prehistorie waarin men woonde in semi-permanente huizen en leefde van de akkerbouw en veeteelt. De ontdekking van het einkorn, dat overigens niet van nature in Europe voorkomt, betekende dat hij in contact stond met een gemeenschap die leefde van de akkerbouw. De overheersing van zemelen in het stukje deed Oeggl geloven dat het graan tot meel gemalen was en dat er toen brood van werd gemaakt. Dit, in tegenstelling tot het eten als pap waarin meer hele granen zouden voorkomen die in dat geval in het stukje aangetoond hadden kunnen worden.Maar het brood zou niet erg lijken op modern brood. Om het brood te laten rijzen als er gist wordt toegevoegd dan had het meel veel gluten moeten bevatten dat het deeg elastisch maakte en dat dan kleine luchtbelletjes in het brood zou veroorzaken.Einkorn heeft weinig gluten, dus het brood zou hard zijn; een beetje lijken op een cracker, en moeilijk te kauwen.

Toen Oeggl een electronenmicroscoop gebruikte ontdekte hij ook stukjes houtskool die aan de zemelen vastzaten, mogelijk de overblijfselen van het bakproces op een hete steen, in een broodoven of naast een vuur. [Experimenten in het Historisch Openluchtmuseum in Eindhoven ondersteunen de theorie van het bakken in een eenvoudige oven. H]In aanvulling op einkorn waren er enkele cellen van een andere plant, mogelijk een soort kruid, aanwezig.

Oeggl concludeerde dat deze ook onderdeel van zijn maatlijd zijn geweest.Verder vond Oeggl een minuscule vezel van een spier en een stukje bot, wat bewijst dat hij tevens vlees heeft gegeten. Wat voor soort vlees kan hij nog niet zeggen en hij kan ook niet aantonen hoe groot het aandeel van het onderzochte stukje uitmaakte van de totale maaltijd. Niet alles wat de gletsjerman binnenkreeg was opzettelijk gegeten of zelfs eetbaar.

Oeggl vond ook eitjes van een menselijke worm (whipworm). Tegenwoordig dragen veel mensen die niet in de buurt van spoeltoiletten wonen ook deze worm met zich mee. De worm kan symptomen veroorzaken zoals maagpijn en diarree, of met als mogelijk gevolg zelfs ondervoeding. De wetenschappers weten niet of de mummie ook dergelijke symptomen had.Het stukje bevatte ook diverse variaties van stuifmeelpollen, waarvan Oeggl de vreemde en mooie vormen onder de microscoop zag. Hoewel sommige volkeren stuifmeel eten, gelooft Oeggl dat de hoeveelheid die hij aantrof te klein was voor een maaltijd. Daarentegen is dit stuifmeel uiteindelijk in de maag van de gletsjerman gekomen doordat het stuifmeel in het water of eten van de man terecht zijn gekomen, of dat het via zijn adem in zijn speeksel kwam dat hij daarna binnenkreeg.

Waar kwam Ötzi dan vandaan?
Wetenschappers hebben zich lang afgevraagd waar de gletsjerman vandaan kwam en naartoe ging maar tot de vondst van het stuifmeel had niemand een bewijs voor de lokatie van zijn laatste uren. Maar het stuifmeel gaf een momentopname van de omgeving waar hij was in de uren voor zijn dood.Het meeste stuifmeel kwam van de hop haagbeuk (Ostrya carpinifolia) die in een warme omgeving groeit. Zodra Oeggl dit ontdekte onder zijn microscoop wist hij niet alleen aan welke kant van de berg de man verbleef vlak voor zijn dood, maar zelfs in welk seizoen hij stierf. De hop haagbeuk bloeit tussen maart en juni en onderzoek naar het zaad in het stuifmeel toonde aan dat het nog intact was. En dat toonde aan dat het stuifmeel tamelijk snel na het loslaten van de boom werd ingeademd door de man.

De dichtstbijzijnde plekken van de boom kunnen zuidelijk van de Hauslabjoch hebben gegroeid; ten minste 5 of 6 uur te voet van de plek waar hij stierf. De hoge valleien in het noorden zijn gewoon te koud voor de boom. Het stuifmeel van deze boom in het bijzonder was dus het antwoord op de vraag waar de man zijn laatste uren had doorgebracht. Het betekende dat de man bijna zeker binnen een halve dag voor zijn dood in de betreffende vallei was geweest. Eerdere wetenschappers hadden gespeculeerd dat de man in de late zomer was overvallen door een vroege storm toen hij door de pas wou gaan.

Oeggl erkent dat wetenschappers misschien nooit erachter zullen komen waarom de man de tamelijk veilige vallei verliet zonder noemenswaardig eten of drinken mee te nemen (er is een enkele sleedoornpruim gevonden tussen zijn overblijfselen) en om te proberen de berg over te steken terwijl in dit jaargetijde bijna een meter sneeuw de topografie van de steile en steenachtige bergpas kan hebben verborgen. Maar zijn eigen interesse in het overlijden van de man is nog niet helemaal uitgeput. Hij verwacht dat zijn nauwkeurige onderzoek van het botanische en archeologische materiaal dat gevonden is in de kuil waar de man overleed spoedig meer zal kunnen vertellen over de omstandigheden van de dood van Ötzi.

Ötzi’s laatste maal: edelhert/steenbok met boontjes?

Ötzi at edelhert en steenbok. De ijsman die 5300 jaar geleden in de Oostenrijks-Italiaanse Alpen overleed, had verder graan en andere planten op zijn menu, mogelijk boontjes, zo blijkt uit de genetische analyse van zijn darminhoud. De ontdekking zou het aannemelijk maken dat hij het slachtoffer werd van een strijd tussen jagers.

Sinds hij deze maand elf jaar geleden werd gevonden, is Ötzi van alles toegedicht. De man uit de Nieuwe Steentijd zou een kluizenaar zijn geweest die eenzaam aan ondervoeding stierf. Ook het scenario van de herder die achter zijn weggelopen dieren aanging en verdwaalde, is geopperd. Vorig jaar werd echter ontdekt dat Ötzi een pijlpunt in zijn linkerschouder heeft, die van achter hem vandaan is afgeschoten. Viel hij niet meteen dood neer, dan stierf hij toch binnen 24 uur, zo is nu de heersende gedachte. Maar ja – toen rees weer de vraag of hij in een gevecht was gesneuveld, of dat hij ritueel werd geofferd.

Italiaanse onderzoekers van de Universiteit van Camerino denken nu te weten dat het een gevecht is geweest. Dat leiden ze onder meer af uit voedselresten die twee jaar geleden in Ötzi’s darmen werden gevonden. De Italianen probeerden DNA uit die resten te halen om daarmee te achterhalen wat de ijsman als laatste had gegeten. Overleg in het laboratorium

Dat is maar ten dele gelukt, zo blijkt uit het onderzoeksverslag in het tijdschrift PNAS. Het vlees dat Ötzi nuttigde is goed herkenbaar gebleven: dat was steenbok bij de voorlaatste maaltijd, en edelhert toen hij voor de laatste keer at – een ontdekking die goed aansluit bij archeologische vondsten in de omgeving van het lijk, want daar zaten twee botsplinters van een steenbok bij. De planten in Ötzi’s ingewanden laten zich echter moeilijker identificeren. Waarschijnlijk zaten er granen tussen, maar van welke soort blijft onduidelijk. Ook vonden de Italianen DNA-resten van zogeheten tweezaadlobbige planten – een groep waar zeer veel soorten toe behoren, van bonen tot paardenbloemen. Maar wat Ötzi precies at, is niet meer vast te stellen.

Verder ontdekten de Italianen stuifmeelkorrels van verschillende plantensoorten, die uit de lucht kwamen dwarrelen en op de maaltijd belandden. Ötzi kreeg ze binnen zonder het te weten. Die korrels verraden enigszins waar hij at – hopbeukstuifmeel bijvoorbeeld kan alleen halverwege de berg op het steenbokvlees terecht zijn gekomen. De Italianen denken dat Ötzi in een bos van onder meer hazelaar, berk en hopbeuk een maal van steenbok, granen en tweezaadlobbige planten nuttigde. Dat bos lag een eindje onder de boomgrens.

Waar hij de laatste maaltijd van edelhert en granen nuttigde is niet aan stuifmeelkorrels af te lezen. Maar Ötzi’s maag was leeg, en de plaats in de darm waar het voedsel werd gevonden, kan drie uur na de maaltijd zijn bereikt. Aangenomen dat je niet op je gemak edelhert gaat eten als je net een pijl in je schouder hebt gekregen, kan dat betekenen dat Ötzi’s doodstrijd drie uur duurde, opperen de onderzoekers. Maar dat is erg speculatief, en ze trekken die theorie zelf weer in twijfel. Want het tempo waarin maag en darmen voedsel verwerken is afhankelijk van de gemoedstoestand. Plotselinge stress remt de spijsvertering, zodat het onwaarschijnlijk is dat Ötzi’s ingewanden nog veel deden toen hij bloedde. Dat hij drie uur na zijn laatste hap werd getroffen, kan dus ook. Foto rechts: een opgespannen hertehuid. De vacht met centimeters lange haren voelt heel warm aan, ook met vorst [foto: editor]

Toch hebben de voedselresten wel iets aannemelijk gemaakt, vinden de onderzoekers. Edelhert en steenbok stonden niet vaak op het menu in de Nieuwe Steentijd. Meestal schafte de pot dieren als eekhoorn, konijn en rat. Ötzi, schrijven de Italianen, was waarschijnlijk een jager die zijn eigen maaltijd schoot – ook de pijl en boog die hij had, wijzen daarop. Verder is bekend dat jagers indertijd op de linkerschouder van hun prooi mikten, omdat dat de kans vergrootte dat het dier met één schot werd gedood. “Het lijkt ons het meest waarschijnlijk dat Ötzi, met een pijl in de linkerschouder, niet ritueel geofferd is, maar het slachtoffer werd van een strijd tussen jagers.”

Verder speculerend zou dat ook kunnen verklaren waarom Ötzi op meer dan 3200 meter hoogte werd gevonden. Wellicht ontstond de ruzie toen hij nog halverwege de berg zat, waar hij ook steenbok had gegeten. Getroffen door de pijl sloeg hij voor de andere jagers op de vlucht, die hem niet bergopwaarts volgden. Boven gekomen stierf hij korte tijd later, rustend op zijn gestrekte linkerarm.

Marc Koenen F. Rollo et. al.: Ötzi’s last meals: DNA analysis of the intestinal content of the Neolithic glacier mummy from the Alps. In: Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), internetpublicatie doi/10.1073/pnas.192184599 (16 september 2002).

Ötzi, de gletsjermummie (zijn laatste maaltijd)

Ötzi’s laatste maal: edelhert/steenbok met boontjes?

Ötzi, de gletsjermummie
(zijn laatste maaltijd)