1.    Giriş
Çok sayıda bitki türünde zararlı olan Lymantria dispar L. (Kuzey Amerika’da 450, Avrupa’da 300), yaprak zararlısı bir böcektir. Genelde 5-7 yılda bir bir yörede çok fazla çoğalarak arız olduğu ağaçları tamamen yapraksız hale getirebilmekte, yaprak kayıpları iki yıl üst üste tekrarlandığında ağaçların büyük kısmı ölebilmektedir (ÖYMEN, 1982). Ülkemizde genellikle yapraklıları (özellikle meşe ) tercih eden böcek yöremizde ibreli plantasyonlarında da zararlı olmaktadır. Bu konudaki ilk kayıt Çenedağı ağaçlandırma sahasında  1981 yılında  Pinus radiata ve Pinus nigra’larda tespit edilmiştir(YILDIZ, 1981). 2003 yılında Kocaeli Yarımadası’nda çok yaygın olan ve populasyon patlaması yapan zararlı, baltalık işletme sınıfı sahalarında meşelerde %50-100 arasında yaprak kaybına yol açmıştır. Aynı zamanda yörede yaygın olan ibreli plantasyonlarda bu zarardan etkilenmişlerdir.
2. Tanımı, Yaşayışı ve Zararları
2.1. Morfoloji
Erkek ve dişi kelebekler renk, şekil ve boyutları itibariyle birbirinden farklıdırlar.  Erkek kelebeklerin kanat açıklığı 35-45 mm’dir.  Genel olarak renkleri açık kahverengi olup ön kanatları üzerinde siyahımsı dalgalı 5 bant görülür.  Arka kanatlar ön kanatlardan daha açık renkli ve düzdür.  Vücutları abdomenin sonuna doğru incelir ve kirli sarı tüylerle kaplıdır. Antenleri iki taraflı tarağımsıdır.  Dişi kelebeklerin kanat açıklıkları 55 - 65 mm’dir, vücutları daha dolgun yapılıdır, kirli sarı tüylerle kaplıdır ve abdomenin ucunda daha yoğun olan tüyler yumurtaların üzerini örtmede kullanılmaktadır. Kanatlar kirli beyaz renkte olup ön kanatta enine dalgalı bantlar bulunur.  Antenler ipliğimsidir.
Yumurta; grimsi yeşil renkli, 1.1 mm çapında, basık küre şeklindedir.  Toplu halde konulur, üzeri sarımsı tüylerle kaplıdır.  Yumurta topluluğu dışından bakıldığında süngere benzediğinden kelebeğe sünger örücüsü de denilmektedir.
Larva; koyu kahverengi görünümlüdür.  Sırt kısmında boydan boya sarımsı beyaz şerit vardır ve vücudun her segmenti tüylerle kaplıdır.  Sırttaki 11 çift siğilden ilk 5 çift mavi, kalan 6 çift ise kırmızı renklidir. Olgun halde boyu 50-70 mm ye ulaşır.  Erkek larva 5, dişi larva 6 safhadan sonra prepupa, daha sonra pupa olurlar.  Pupa; 20-30 mm boyda, koyu kahverenginde ve dolgun yapılıdır.
               
Şekil 1. Lymantria dispar L. (a-Larva, b- Erkek, c-Dişi Kelebek)
2.2. Yayılışı   
İsveç’in güneyinden itibaren Avrupa, Kuzey Afrika, Sibirya, Japonya, Çin’e kadar olan kuşak içersinde, Asya’da ve Amerika’da yayılmıştır.  Polifag bir zararlıdır, Romanya’da 270, Rusya’da 300, Amerika Birleşik Devletleri’nde 450, Polonya’da 477 bitki türü üzerinde yaşayabilmektedir (DELLA BEFFA l96l, CHARARAS l972, SCHWENKE l978).
Türkiye’nin hemen hemen her yerinde mevcuttur.  Quercus, Salix Populus, Carpinus, Corylus, Arbutus, Erica, Cistus, Pinus, Pseudotsuga menziesii türleriyle, meyve ağaçlarında zarar yaptığı tespit edilmiştir (EKİCİ l965, SEKENDİZ l974, ÖYMEN 1982).
2.3. Biyolojisi
     Kışı yumurta safhasında geçirir. Mart ve Nisan aylarında yumurtadan larva çıkışı başlar, 8-15 günde tamamlanır. Beslenme sıcaklığa bağlı olarak 6-10 hafta kadar sürer. Erkekler 5 , dişiler 6 larva safhası geçirir. Dolayısıyla dişilerin beslenme süresi daha uzundur. Bölgemizde Haziran başlarından itibaren önce 1-2 gün süreli prepupa döneminden sonra pupalar görülmeye başlar. Pupa dönemi 15-20 gün kadar sürer. Erginlerin ömrü 3-4 gün kadardır. Çiftleşen dişi 1-2 saat içinde yumurta koymaya başlar, bu işlem 2-4 gün sürer. Yumurtalarını ağaçların gövde ve dallarına, içi kovuk kütük ve ağaçların kovuk kısmına, taş aralarına, ölü örtü üzerine, bina duvarlarına bırakabilirler. Yumurta kümelerindeki yumurta sayısı 150-600 arasında değişmektedir. Yapılan gözlemlerde dikili ağaçlardaki yumurtalar genellikle 1,0m’nin altında olmakla birlikte 5-6 m yükseklikte dsalların alt yüzünde de görülmüştür. Embriyonal gelişin 4-6 haftada tamamlanır, ilkbaharda çıkış zamanına kadar diyapozda kalır.
2.4. Zararı
    Lymantria dispar yapraklı ve iğne yapraklılarda en önemli yaprak zararlılarından biridir. Yapılan bir araştırmada bir erkek larvanın yaprak tüketimi 165,71 cm2 , dişi larvanın yaprak tüketimi ise 495,97 cm2 olarak belirlenmiştir. Erkek ve dişi larvalar arasındaki yaprak tüketim farkı, erkek fertlerin 5, dişi fertlerin 6 larva dönemi geçirmesi ve toplam larva döneminin erkeklerden bir hafta fazla olması sebebiyledir (ÖYMEN, 1979).  Yaprak kaybının ağacın ölümüyle sonuçlanması ağaç türleri, çevre baskıları, ağacın sağlığı ve yaprak kaybının derecesi arasındaki ilişkilere bağlıdır. Üst tabakadaki ağaçlarda (Meşe) yaprak kaybından ölüm oranı ABD tepe çatısı iyi gelişmiş ağaçlarda, %13, kötü gelişenlerde %35, alt tabakadaki fertlerde ise %67 olarak belirlenmiştir. Tekrarlanan yaprak kaybı durumunda  ölüm oranı %84 lere çıkmaktadır (KEGG, 1973). Ağaçlardaki yaprak kaybı sekonder zararlı bazı mantar ve böceklerin tasallutunu kolaylaştırır.
 Böcek her 5-7 senede bir çok fazla üreyerek geniş sahalarda zararlı olmaktadır. İzmit Orman İşletme Müdürlüğü sahalarında 1972 yılında baltalık sahalarda, 1980-1981 yıllarında baltalık ve ibreli ağaçlandırma sahalarında zararlı olmuştur (YILDIZ, 1981). 1997-1998 yıllarında Demirköy-İğneada civarındaki ormanlarda özellikle meşelerde etkili olmuştur.  2003 yılında çok yoğun üreme yaparak İzmit, Kerpe Araştırma Ormanında 90 ha Radiata meşceresinde %90-100, 60 ha sahada %40-50 oranında ibre kaybına sebep olmuştur. Ayrıca İzmit-Taşköprü Orman İşletme Şefliği Karaçam sahalarında Çam keseböceği zararı görmüş sahalarda, ibre kaybına sebep olarak, sekonder zararlı kabuk böcekleri (Ips erosus, Ips sexdentatus), Pissodes sp., gibi böceklerin gelmesine ve kurumalara sebep olmaktadır.  Ayrıca İzmit , Şile ve Kanlıca (Alemdağ) Orman İşletme müdürlükleri baltalık sahalarında özellikle meşelerde %50-100 arasına yaprak kaybına yol açmıştır. Aynı yöredeki orman yakınındaki kavak, söğüt ve elma, armut gibi ağaçlarda da %50-60 yaprak kaybına sebep olmuştur.
3. Populasyon Yoğunluğunun Gözlenmesi ve Mücadele Yöntemleri
3.1. Populasyonun Yoğunluğunun İzlenmesi   
Lymantria dispar populasyuon düzeyinin izlenmesi için birkaç metot vardır. Metot seçimi izlemenin yapılacağı örnek alanların büyüklüğüne, şüphelenilen populasyon seviyesine dayandırılır. Belli başlı metodlar;
Feromon tuzağı ile erkek kelebek yakalanması:     Türe özgü cinsel çekici feromon ihtiva eden tuzaklar ergin çıkışı öncesi yerleştirilir. Yakalanan kelebek sayısının yıldan yıla değişmesinden populasyon tahminleri yapılır.
Larva tuzaklaması:     Larvalar gündüz saatlerinde gövdeye inerek gölgeli kısımlarda toplanmasından yola çıkılarak kullanılan bir yöntemdir. Çuval bezinin gövdeye sarılmasıyla oluşturulan tuzakla larva toplanması populasyon yoğunluğun hesaplanmasında faydalı olmasa da düşük populasyondan artmaya başlayan populasyona geçildiğinin belirlenmesinde faydalı bir göstergedir. Örtü altında toplanan larvalar haftada iki kere sayılır ve yok edilir.
Yumurta kümeleri sayımı:    Bu böceğin yumurtaları Ağustos-Nisan ayları arasında, yani 7-8 ay kadar mevcut olduğundan, sayılması gelecek vejetasyon dönemindeki populasyon yoğunluğu konusunda karar vermede faydalı olmaktadır. Yumurta sayımı için birkaç metot geliştirilmiştir.
Bu metodlardan bazıları, meşcere içinde bir yönde yürüyerek önceden belirlenmiş sayıya kadar sayma, İki gözlemci sahanın içinden 5 dakika yürüyerek görebildikleri bütün yumurtaları sayarlar.  İki sayımın ortalaması hesaplanarak, hektardaki yaklaşık yumurta kümesi sayısı bulunur. Bulunan yumurta kümesi sayısı daha önceden belirlenmiş  zarar eşiği değerinden yukarıdaysa mücadelenin gerekli olduğuna karar verilir. Yoğun sayım; belli sahada yumurtaların bulunabileceği her yere dikkatle bakılarak sayım yapılmasıdır (Düşük populasyonlarda). Ayrıca belirlenmiş deneme alanlarındaki bütün yumurta kümelerinin sayılarak, hektardaki yumurta kümesinin hesaplanması şeklinde de yapılır (CARTER at al. 1994).
Yaprak kaybının izlenmesi: Yaprak kaybı miktarından populasyon tahmini, yapılan ilaçlamanın etkinliğinin belirlenmesi için yapılır. İzleme larva gelişiminin fazla olduğu periyotta yersel veya havadan yapılabilir.
Zarar eşiği/Mevcut populasypon seviyesi: Lymantria dispar etkinliği ile ilgili tahminlerden populasyon yoğunluğunu temel alan çalışmalar kısmen başarılıdır. Geçerli yaprak kaybı eşik değeri kabaca hesaplanır. ABD’de Lymantria dispar yumurta kümesi sayısı 625-1250 adet/ha olduğunda farkedilir, ölçüde yaprak kaybına sebep olabileceği kabul edilmekte ve rekreasyon sahaları ile yerleşim alanlarında mücadele önerilmektedir (GENSER at al. 1985).
3.2. Lymantria dispar L.’a Çevre Faktörlerinin Etkisi
Sıcaklık: Yumurtalarda –29 C 0’den daha düşük sıcaklıklar yüksek oranda ölüme sebep olurlar. 0 derecenin altındaki sıcaklıklar larvalar için öldürücüdür(MCMANUS at all. 1989).
    Nem:Yumurtaların yeni açılması sırasındaki şiddetli yağışlar larvaların boğulmasına sebep olabilir. Larvaların birinci safhasında iken yağışlı havalar göçün gecikmesine ve larvaların yaprakların alt yüzlerinde toplanmasına sebep olur. Toplu halde bulunmanın uzaması larvalarda sıkıntı ve NPV’ye karşı hassasiyetini arttırır. Yağmur ve nem Entomophaga sp. mantarının yaygınlaşmasını ve etkisini arttırır (WESELOH ve ANDREADIS, 1992).
    Işık: Larvalar yumurtadan çıktıktan sonra ışığa yönelirler, bu larvaların besleneceği ve rüzgar tarafından başka ağaçlara taşınacağı ağacın üst kısımlarına gitmesini sağlar. Genç larva (1-3. safha) günün tamamında yaprak üzerinde kalır, olgun larva  ise gece beslenir gündüz gövdenin alt kısımlarında dinlenir.
Rüzgar: Larvaların yayılmasında  rüzgar büyük rol oynar. Yeni çıkan larva hemen yumurtanın konulduğu yerin üst kısımlarına tırmanır. Larvaların çok uzun tüylerle kaplı olması ve rüzgarla taşınırken oluşturduğu ipeksi iplikciler larvanın balon veya paraşüt gibi süzülmesini sağlarlar.
Yaprağın kimyası: Lymantria dispar beslenirken diğer yaprakların besin değerinde azalma, kimyasal zehirlilik seviyesinde artış görülür. Sonuç olarak yaprağı yenilmiş ağaçlarda larvaların gelişmesi zayıflar. Bazı durumlarda bu değişimler yüksek populasyonun azalmasına katkıda bulunur (SCHULTZ and BALDWIN, 1982) .
Populasyon yoğunluğu: Epidemi şartları altında gelişme zamanı 1-2 haftadan fazla azalır, sex oranında erkek ağırlıklı olur, daha az sayıda yumurta meydana getirebilen daha küçük boyutta erginler oluşur (ELKINTON and LIEBHOLD, 1990).  Düşük populasyon düzeyinde olgun larvalar sadece geceleri beslenir, gündüz korunaklı dinlenme yeri ararlar. Epidemi hallerinde, olgun larvalar devamlı ağaç tepe çatısında kalırlar ve gece gündüz aralıklı olarak  beslenirler, ancak düşük populasyon düzeyinde ki larvalardan daha fazla yaprak tüketemezler.
3.3. Lymantria disparın doğal düşmanları ve Biyolojik Mücadele
Bu zararlının çok sayıda predatör ve parazitleri olmasına karşın epidemileri önleme kabiliyetleri mevcut değildir. Çok miktarda parazitlerini üreterek mücadele çalışmaları halen başarılı olamamıştır. Bununla birlikte doğal düşmanları da Entegre Mücadele elemanlarından biri olarak kullanılmalıdır.
3.3.1 Patojenler
Bakteriler: Tabiatta doğal olarak mevcut olan Streptococcus, ve Pseudomonas, Basillus cinsi bakteriler böceklerde kitle halinde ölümlere sebep olurlar. Epidemi hallerinde bazen populasyonun %60’ına  kadarının ölüme sebep olabilmektedir.
Basillus thuringiensis: Böcekler üzerinde çok etkili olan bu bakterinin rahatça uygulanabilecek şekildegeliştirilen  toz, ıslanabilir toz ve sulu preperatları  yaygın şekilde kullanılmaktadır. Püskürtülen bakteri sporları içindeki zehirli madde böceklerin ölümüne sebep olmaktadır.
Virüsler: Baculovirüs cinsine ait Nucleopolyhedrosis virüs Lymantria dispar populasyonunu azaltıcı etkisi vardır. Ölen larvaların solgun bir görünümde olması sebebiyle solgun hastalığı da denir.
Nucleopolyhedrosus virüs (NPV): Bu virüs böceğin populasyonunu etkin şekilde azaltıcı etkisi olan solgunluk hastalığını meydana getirir. Bu hastalık sebebi virüs alınan gıda ile vücuda girer ve kan hücreleri ile bazı dokuları öldürür. Larva önce uyuşuk hale geçer sonra yemeyi bırakarak arka bacaklarından dala veya yaprağa asılı halde ölür. Dokuları ayrışır ve vücudu sıvı haline geçer.  Yapılan araştırmalar sonucu kullanıma hazır  preparatlar halinde  elde edilerek kullanıma sunulmuştur.
Mantarlar: Mantar bulaşan böcekler hastalanarak ölürler. Ancak Mantarların etkin olabilmesi hava şartlarının sıcak ve nemli olmasına bağlıdır. Böcekler de genellikle havanın kuru olduğu zamanlarda epidemi yaparlar. Böceklerde genellikle Zygomycetes, Ascomycetes ve Deuteromycetes sınıfları mensubu türler etkili olmaktadır.
3.3.2. Parazitler
 Zararlının pupulasyonu azaltıcı unsurlardan birisi de asalaklardır. Bölgemizde etkin önemli türler;
Compsilura coccinnata Meigen (Diptera, Tachinidae)
Dişi erginler konukçusunun derisini delerek larvalarını içeri bırakmaktadır. Gelişimini tamamlayan larva pupa olmak için konukçusunu terkeder. Pupa dönemini kabuk aralarında, ağaç kovuklarında ve ölü örtü arasında geçirir. Marmara Bölgesinde 3 generasyon verdiği belirlenmiştir. Yapılan laboratuvar gözlemlerinde parazitlenme oranı yörelere göre %5-14 arasında görülmüştür (ÖYMEN, 1982).
Marmara bölgesine belirlenen diğer önemli parazitler;  Pales pavida Meigen (Diptera, Tachinidae), Exorista segregata Rondani (Diptera, Tachinidae), Drino inconspicua Meigen (Diptera, Tachinidae), Brachymeria intermedia (Nees) (Hymenoptera, Chalcididae).
3.3.3. Predatörler
 En önemli larva yırtıcısı  Calosoma sycophanta (L.) (Coleoptera, Carabidae)’dır. Bu yırtıcı predatör uzun ömürlü (ergini 6 yıl yaşar), yırtıcı ve hareketli oluşunun yanı sıra larvalarının ve erginlerinin Lymantria dispar larvalarını yemesi bakımından da son derece yararlı bir böcektir.  Ayrıca bazı kuşlar ve küçük memelilerinde böcek populasyonunun azalmasında rolleri vardır.
3.4. Biyoteknik Mücadele
Feromon Kullanımı: Böceğin yakalanmasını sağlayan tuzak ve dişilerin yaydığı cinsel çekici kokuların, erkekleri cezbetmesi özelliğinden yararlanarak  elde edilen feromon adı verilen maddeden oluşmaktadır. Feromonlar populasyon seviyesinin gözlenmesi yanında erkekleri yakalayarak çifleşmeyi engellenmesi için de kullanılmaktadır. Bu maksatla ABD’de izole ağaçlandırmalarda populasyon miktarını azaltmaya yönelik olarak 8-25 adet/ha feromon tuzağı kullanılmaktadır.
     Genetik Mücadele: Kısır erkekler üreterek doğaya salınmasını öngören bir mücadele biçimidir. Üzerinde araştırma çalışmaları devam etmektedir.
3.5. Silvikültürel Mücadele
Aralama çalışmalarını zamanında yaparak ağacın kuvvetli olmasını, tepe tacının daha serbest hale getirerek yaprak miktarının artmasının sağlanması, aralamada öncelikle tercih ettiği türlerin çıkarılması olmalıdır. Böceğin doğal düşmanlarının artması için doğal düşmanlara uygun habitat oluşturulması sağlanmalıdır (MCMANUS at all. 1989).
3.6 Mekanik Mücadele
Az sayıda ağaç söz konusu olduğunda kullanılabilecek en kolay yöntemler yumurta kümelerinin toplanarak tahribi ve larva çıkışından sonra gövdeye geçişi engelleyici bant konulmasıdır. Ayrıca larvanın gündüz gölgeli korunaklı yer aramasından faydalanılarak, gövdeye sarılan örtünün altına toplanan larvaların toplanarak yok edilmesi de etkili olur.
3.7. Kimyasal Mücadele
Yumurta kümeleri ile mücadelede bulundukları yerlerde üzerine mazot, gazyağı, bitkisel yağlar, kışlık yağ dökülmesi yöntemiyle yapılabilir. Larva safhasındaki mücadele ancak epidemi hallerinde düşünülmelidir. Mücadelede çeşitli mide ve temas etkili ilaçlardan yararlanılabilir. Çok fazla sayıdaki parazit ve yırtıcılarına en az zarar veren mide etkili ilaçlar tercih edilmelidir.

İlaç Aktif maddesi adı	Örnek ticari ilaç	Kullanım dozu
Diflubenzuran	Dimilin, Kormilin	20 gr/100 lt
Bacillus thuringiencis	Thrucide, Foray, Dipel	100 gr/ 100 lt
Azadirachtin	Nem-azal	100 cc/ 100 lt
Carbaryl %50	Korvin 50 WP, Hektavin 50	200 cc/ 100 lt

Yararlanılan Kaynaklar
BERLINGER, R.G., RAVLIN F.W., MCMANUS, M.L. 1989: Forest edge effects and their influence on gypsy moth (Lepidoptera:Lymantriidae) egg mass distribuion. Environ, Entomol. 18(5):840-843.
BLUMENTHAL, E.M. 1983: Gypsy month defoliaton reduction using mechanical barrier devices. Melsheimer Entomol, Ser.33:21-30.
CARTER, J.L., RAWLIN,F.W., FLEISHERS.W. 1994: Sequential egg mas sapling plans for gypsy moth (Lepidoptera:Lymantriidae) management in urban and suburban habitats. J.Econ. Entomol.87(4)999-1003.
CHARARAS, C. (1972): Les Insectes du Peuplier, (biologie, ecologie, nocitive, methodes,de protection). Librairie de la Faculte des Sciences 7, rue des Ursilines, Paris,371 s.
DELLA BEFFA, G. (1961): Gli Insetti dannosi all’ agriculture ed:  moderni metodi  e Mezzi di lotta. Ulrico Hoepli, Milano, XXII+1106 s.
EKİCİ, M. (1965): Sünger örücüsü (Lymantria dispar L) nün Biyolojisi ve Mücadelesi. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi,No. 21, Ankara, s. 51-57.
ELKINTON,J.S., LIEBHOLD,A.M. 1990:Population dynamics of gypsy moth in North America. Annu.rev.Entomol. 35:571-596.
GANSNER, D.A., HERRICK,O.W., TICEHURST, M. 1985: Amethot for predicting gypsy moth defoliation from egg mass counts. North J. Appl.For.2:78-79.
KEGG, J.D. 1973: Oak mortality caused by repeated gypsy moth defoliations in New Jersey. Econ.Entomol.66:639-641.
MCMANUS,M., SCHNEEBERGER, N., REARDON,R., MASON,G. 1989: Gypsy Moth. U.S. Department of Agriculture Forest Service, Forest Insect and Disease Leaflet 162.
ÖYMEN,T. 1982: Lymantria dispar L. (Lepidoptera- Lymantriidae)’in Marmara Bölgesindeki Biyolojisi ve Doğal Düşmanları. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, A, 32(1):65-83.
SCHULTZJ.C., BALDWIN,I.T. 1982: Oak leaf quality declines in response to defoliation by gpsy moth larvae. Science 217:149:150.
SCHWENKE, W. (1978): Die Forstschadlinge Europas. 3. Band. Schmetterlinge. Verlag Paul Parey, Hanburg und Berlin, VII+ 467 s.
SEKENDİZ, O. A. (1974): Türkiye Hayvansal Kavak Zararlıları Üzerine Araştırmalar. Karadeniz Teknik Üniversitesi Genel Yayın No. 62, Orman Fak.Yayın No.3, Çağlayan Basımevi, İstanbul, 195 s.
WESELOH,R.M., ANDREALIS, T.G. 1992: Mechanism of transmission of the gypsy moth (Lepidoptera:Lymantriidae) fungus, Entomophaga maimaiga (Entomophthorales: Entomophthoraceae) and effects of site conditions on its prevalence. Environ. Entomol.21: 901-606. 
YILDIZ, N. 1981: Kocaeli Yarımadası (Çenedağı) Hızlı Gelişen Yabancı İbreli Tür Ağaçlandırmalarına Tahribatı Görülen Lymantria dispar Linne. (Kır tırtılı). Türkiye’de Hızlı Büyüyen Türlerle Endüstriyel Plantasyonlar Sempozyumu Bildirisi, İzmit.
 

 

Ana sayfa