| KIRIM TATARCA ATASÖZLERİ VE DEYİMLER | |||
| KIRIM TATARCA | TÜRKÇE | KAYNAK KİŞİ | AÇIKLAMALAR |
| At aylanır aylanır, tiregine baylanır. | At döner, dolaşır, (gelir kendi) direğine bağlanır. (Tilkinin dönüp geleceği yer kürkçü dükkanı'nın Kırım versiyonu) | Cumaziye Aksöz | |
| Bakşanda bar bosa tiyin, bereketli bolur üyün. | Bahçende varsa sincap, bereketli olur evin. | Cumaziye Aksöz | Hayvanseverlere ithaf olunur. |
| Barlının töşegi, barsızın öşegi. | Varlıklının döşeği, yoksulun dedikodusu (olur). (Zenginin malı züğürdün çenesini yorar'ın Kırım versiyonu) | Cumaziye Aksöz | |
| Barsa ertek aytuv, Yoktur erte kaytuv | Varsa masal anlatımı, Yoktur (eve) erken dönüş | Cumaziye Aksöz | Eskiden köylerde uzun kış gecelerinde saatlerce eski Tatar masalları (ertekler) anlatılırmış. Çocuklar, köyün masalcısının (ertekşi) evinde toplanır , masal dinlerlermiş. Yellice köyünün masalcısı büyük amcamız felçli Hasan Kaçamak'mış (1900-1938) |
| Ballar oyunda, caşlar cıyında. | Çocuklar oyunda, gençler cıyında. (Bir aksilik yok, herşey yolunda) | Cumaziye Aksöz | |
| Balaban başnın derti de balaban bolur. | Büyük başın derdi de büyük olur. | Cumaziye Aksöz | |
| Barlıman dep cırlama, carlıman dep cılama | Zenginim diye türkü söyleme, fakirim diye ağlama. | Cumaziye Aksöz | |
| Cayav cürme toz bolur. Aldına kara söz bolur. | Yayan yürüme, toz olur. Önüne bak, söz olur. | Cumaziye Aksöz | |
| Eceli kelgen it cami tuvarına siyer. | Eceli gelen köpek cami duvarına işer. | Cumaziye Aksöz | |
| Kolman ursan acısı bir kün, tilmen ursan bin cıl. | Kolla vursan acısı bir gün, dille vursan bin yıl. | Cumaziye Aksöz | |
| Er balanın babayı, balaga köynün bayı. | Her çocuğun babası, çocuğa köyün ağası. (gibi gelir.) (Kargaya yavrusu anka görünür'ün Kırım versiyonu) | Cumaziye Aksöz | |
| Kartal balası, öskende kartal bolur. | Kartal yavrusu, büyüyünce kartal olur. (Altın çamura düşerse değerini kaybetmez'in Kırım versiyonu.) | Cumaziye Aksöz | |
| Kızın Nogayga ber, Et aşasın, dar yaşasın. Kızın Tatga ber, Ot aşasın, bar yaşasın. | Kızını Nogay'a ver, Et yesin, darlık içinde yaşasın. Kızını Tat'a ber, Ot yesin, varlık içinde yaşasın. | Cumaziye Aksöz | |
| Sen kudakay, men kudakay, Kim bolacak konakbay | Sen dünürağa, ben dünürağa, Kim olacak misafire hizmet eden. (Herkes kendini ağıra satarsa, işleri kim yapacak?) | Cumaziye Aksöz | |
| Söz bar süydürür, Söz bar küydürür. | Söz var sevdirir, Söz var yaktırır. | Cumaziye Aksöz | |
| Şukurga tüşmek istemiy bosan, kökke tuvul aldına karan. | Çukura düşmek istemiyorsan, göğe değil önüne bakın. | Cumaziye Aksöz | |
| Yarım yarım bir bolur, Birev birev bin bolur. Tamızganga az deme, Tamar tamar köl bolur. | Yarım yarım bir olur, Birer birer bin olur. Damlayana az deme, Damlar damlar göl olur. | Cumaziye Aksöz | |
| Bakşiş atnın tişine karanmaz. | Bahşiş atın dişine bakılmaz | Emiş Aksöz | |
| Koyannın sorpasının sorpası. | Tavşanın suyunun suyu. | Emiş Aksöz | |
| Arabacı pıdigi, arabanın kolgesinde cüre, turmadan üre, "arabanın yükün men taşıyman" diy. | Arabacının yavru köpeği, arabanın gölgesinde yürüyor, durmadan havlıyor, "arabanın yükünü ben taşıyorum" diyor. | Emiş Aksöz | Eli yerine dili iş yapanlara ithaf olunur. |
| Betine tükürsen cavun cava der. | Yüzüne tükürsen yağmur yağıyor der. | Emiş Aksöz | |
| Arabanı tonkayttı, erkez kelip col ayttı. | Arabayı devirdi, herkes gelip yolu söyledi. | Emiş Aksöz | |
| Elden kelgen celmen, suvdan kelgen selmen keter. | Yabancıdan gelen rüzgarla, sudan gelen selle gider. | Emiş Aksöz | |
| Barakele barakele, balakbavım şözüldü. | Gidegele gidegele paçabağım çözüldü. (Sonuç alamayacağın işlerle uğraşma. Boşa kürek çekme.) | Emiş Aksöz | |
| Bayga barsam, bala tapsam, başına şot tüşse, carsa, men nişlermen? | Kocaya varsam, çocuk doğursam, başına keser düşse, yarsa, ben ne yaparım? (Fazla evhamlanmanın da alemi yok.) | Emiş Aksöz | |
| Bir ölünü kop kıbırdatsan, ya osurur ya şışar. | Bir ölüyü çok kıpırdatsan, ya osurur ya sıçar. | Emiş Aksöz | |
| Aşaganın işgenin ne bosa da, orta cerge şışganın bomasa. | Yediğin iştiğin neyse de, orta yere sıçmasan. | Emiş Aksöz | |
| Konak aş bosa sıprada aş saylanmaz. Konak tok bosa katsen et iş sıylanmaz. | Misafir açsa, sofrada yemek seçilmez. Misafir toksa, ne yaparsan yap, hiç ağırlanmaz (memnun olmaz). | Emiş Aksöz | |
| Namazda közü bomaganın, ezanda kulagı bomaz. | Namazda gözü olmayanın ezanda kulağı olmaz. | Emiş Aksöz | |
| Ald tegerşik kayerden geşse, art tegerşik te uyerden geşer. | Ön tekerlek nereden geçse, arka tekerlek de oradan geçer. | Emiş Aksöz | |
| Kızım saga aytaman, kelinim sen anna. | Kızım sana söylüyorum, gelinim sen anla | Emiş Aksöz | |
| Borşnu ödersen, colnu cürersen piter. | Borcu ödersen, yolu yürürsen biter. | Emiş Aksöz | |
| Kolu işte közü oynaşta. | Eli işte gözü oynaşta | Emiş Aksöz | |
| Eki elti tırnaşa tırnaşa ekenler. Kaytıp kelip sırdaşa ekenler. | İki elti çekişiyor, çekişiyormuş. Dönüp gelip (kaynana aleyhine) sırdaşlık yapıyorlarmış. | Emiş Aksöz | |
| Kelinşegim et asar, et asmasa bet asar. | Yeni gelinim et pişirir, et pişirmese yüzünü asar. | Emiş Aksöz | |
| Kop ürügen it tişlemez . | Çok havlayan köpek ısırmaz . | Emiş Aksöz | |
| İtin aldına salsan aşamaz. | Köpeğin önüne koysan yemez. | Emiş Aksöz | |
| İtmen catgan bitmen turar . | İtle yatan bitle kalkar . | Emiş Aksöz | |
| Kop ürügen it, ya kaşkır kuvalaydır ya bit . | Çok havlayan köpek, ya kurt kovalıyordur ya bit. (Sesi çok çıkan kişi ya çok birikimlidir ya da bomboş.) | Emiş Aksöz | |
| Boş metiynin sesi kop şıgar. | Boş fıçının sesi çok çıkar. | Emiş Aksöz | |
| Kara mışık balasın appakşıgım, kaplımbaka balasın cımşakşıgım dep süyer eken. | Kara kedi yayvrusunu bembeyazcığım, kaplumbağa yavrusunu yumuşakcığım diye severmiş. | Emiş Aksöz | |
| Ögüzge buynuzu avur kemez. | Öküze boynuzu ağır gelmez. | Emiş Aksöz | |
| Cuvaş atnın tepigi beg bolur. | Uysal atın tekmesi sağlam olur. | Emiş Aksöz | |
| Etmen rakı, Tatar'ın akkı. | Etle rakı, Tatar'ın hakkı | Enis Aksöz | Eskişehir'in ünlü berberi olan dayımız Enis Aksöz 1921'de Bulgaristan Anıscık'ta doğdu. 1934'de Türkiye'ye göçetti. Alpu'dan Nesibe Aksöz ile evlendi. 1968'de eşini kaybetti. Anıscıklı Aliye Aksöz ile evlendi. 9 çocuğu oldu. 1998'de öldü. |
| Tabışayık, tartayık. | Buluşalım, (kafaları) çekelim. | Enis Aksöz | |
| Avzu kıyış bolsa da, bay balası konuşsun. | Ağzı yamuk olsa da, ağa çocuğu konuşsun. | Gülzade Kaçamak | Annem Gülzade Kaçamak 1932'de Bulgaristan Anıscık'ta doğdu. 1934'de Türkiye'ye göçetti. Yellice'den Kemal Kaçamak (babam) ile evlendi. Beş çocuğu oldu. Eşini 1961'de kaybetti. İstanbul'da yaşıyor. |
| Azgana aşım, avrusuz başım. | Azıcık aşım, ağrısız başım. | Gülzade Kaçamak | |
| Aram elal ber Kuday , garip kulun cer Kuday . | Haram helal ver Allahım , garip kulun yer Allahım . | Gülzade Kaçamak | |
| Elamdülla der edik. Tağa bosa cer edik. | Elhamdilüllah derdik. Daha olsa yerdik. | Gülzade Kaçamak | |
| İt itge , it kuyruguna | İt ite, it kuyruğuna | Gülzade Kaçamak | Birisinden bir işi yapmasını istediğinizde o da bu işi kendinden alttaki başka birinden isterse söylenen bir laftır bu. |
| Capalak capalak kar cava, Caman bike kız taba | Lapa lapa kar yağıyor, Cadı kadın kız doğuruyor. | Gülzade Kaçamak | Bu ata sözü veya deyim değil bir tekerleme. |
| Baltanı sattı, şot etti, şotnu sattı, cogetti. | Baltayı sattı, keser yaptı, keseri sattı, yoketti. (Hazıra dağ dayanmaz'ın Kırım versiyonu) | Gülzade Kaçamak | |
| Bir kün misapir, eki kün misapir, üşüncü kün, depol kapir. | Bir gün misafir, iki gün misafir, üçüncü gün, defol kafir. | Gülzade Kaçamak | |
| Misapir misapirni, üy saybi iş birevsini süymez. | Misafir misafiri, ev sahibi hiçbirisini sevmez. | Gülzade Kaçamak | |
| Başın tarap ketken, ayagına karap kaytar. | Başını tarayıp giden, ayağına bakıp döner. | Gülzade Kaçamak | |
| Baş kayaka, ayak, uyaka. | Baş ne tarafa, ayak ta o tarafa. | Gülzade Kaçamak | |
| Biti kanlandı, sirkesi canlandı. | Biti kanlandı, sirkesi canlandı. (Biraz zenginleşince davranışları değişti.) (Sonradan görme) | Gülzade Kaçamak | |
| Cılamagan balaga emşek bermezler. | Ağlamayan çocuğa meme vermezler. | Gülzade Kaçamak | |
| Cılanın başı kişke ekende ezilir. | Yılanın başı küçükken ezilir. | Gülzade Kaçamak | |
| Birşege kızıp corkan cagılmaz | Pireye kızıp yorgan yakılmaz. | Gülzade Kaçamak | |
| Az kolunu aşta körüyüm, Kop kolunu işte körüyüm. | Az kolunu yemekte göreyim, Çok kolunu çalışmakta göreyim. (Enerjini tüketmekte değil, üretmekte kullan) | Gülzade Kaçamak | |
| Eki yalan bir uşun, sür babayın canı işin. | İki yalan bir doğru, sür babanın canı için. (Söylediklerinin ikisi yalan biri doğru. Uydur gitsin) | Gülzade Kaçamak | |
| Bir ötürük bir uşun, sür babayın canı işin. | Bir uyduruk bir doğru, sür babanın canı için. (Dediklerinin biri uyduruk biri doğru. Uydur gitsin) | Gülzade Kaçamak | |
| Erkine Tatar, börküne catar | Üşengeş Tatar, börkünün (şapkasının) üstüne yatar. | Gülzade Kaçamak | |
| Kara, kara! Kara karga, karra kara karga karay. | Bak bak! Kara karga, kara kara kara bakıyor. | Gülzade Kaçamak | |
| Kartlık ta güzel degenler, bok yegenler. | İhtiyarlık da güzel diyenler, bok yemişler. | Gülzade Kaçamak | |
| Kozlagan tavuk bakırgan bolur. | Yumurtlayan tavuk bağırgan olur. (Vasıfsız kişi yağcı olur, vasıflı kişi gerektiğinde karşı da çıkar.) | Gülzade Kaçamak | |
| Cenik tüşgen pelvan, küreşge toymaz eken. | Yenik düşen pehlivan güreşe doymazmış. | Gülzade Kaçamak | |
| Pakirnin ulu cetse, kolu cete. | Fakirin oğlu yetişse, kolu yetişir. (Fakir oğlu büyüdüğünde, para yüzü görürmüş.) | Gülzade Kaçamak | |
| Paran kopse yap kayır. Ya bala okut ya aş toyur. | Paran çoksa yap hayır. Ya çocuk okut ya aç doyur. | Gülzade Kaçamak | |
| Sen kudagıy, men kudagıy, arabanı kim aydagıy | Sen dünür, ben dünür. Arabayı kim sürecek? (Herkes kendini ağıra satarsa, işleri kim yapacak?) | Gülzade Kaçamak | |
| Sen kudakay, men kudakay, arabanı kim ayday | Sen dünürağa, ben dünürağa. Arabayı kim sürüyor? (Herkes kendini ağıra satarsa, işleri kim yapacak?) | Gülzade Kaçamak | |
| Şakrılmagan toyga şegirdek satmağa mı ketesin? | Çağrılmadığın düğüne çekirdek satmaya mı gidiyorsun? (Çağrılmadığın yere gitme) | Gülzade Kaçamak | |
| Şaşın kara bolsa da, mannayın ak bolacak. | Saçın kara olsa da alnın ak olacak. | Gülzade Kaçamak | |
| Şottay bolup otura. | Keser gibi olup (kendini adamdan sayıp) oturuyor. | Gülzade Kaçamak | |
| Tembelge iş ayt. Sağa akıl üyretsin. | Tembele iş söyle. Sana akıl öğretsin. | Gülzade Kaçamak | |
| Tilim, tilim ah tilim! Tilim tilim tilim seni ah tilim! | Dilim dilim ah dilim! Dilim dilim diliyim seni ah dilim! | Gülzade Kaçamak | |
| Tonguç bala, kence balaban bolmaz. (Tonguç balalıgını yaşayamaz, kence iş balaban bolmaz.) | Büyük çocuk çocuk, küçük çocuk ise büyük olmaz. (Büyük çocuk çocukluğunu yaşayamaz, küçük çocuk ise hiç büyüyüp olgunlaşmaz.) | Gülzade Kaçamak | |
| Tüymediy mıyın bosa maktan, tüyediy boyun bosa maktanma. | Düğme gibi beynin olsa öğün, deve gibi boyun olsa öğünme. | Gülzade Kaçamak | |
| Tüyediy boyun bolacagına, tüymediy mıyın bosun. | Deve gibi boyun olacağına, düğme gibi beynin olsun. | Gülzade Kaçamak | Bu ata sözü birkaç kelime değişikliğiyle iki türlü de söyleniyor. Hiçbirine kıyamadım. İkisini de yazıyorum. |
| Üyken otur, kişke konuş. | Büyük otur, küçük konuş. | Gülzade Kaçamak | |
| Cel üpürdü , sel sıpırdı . | Yel üfürdü sel süpürdü . (Haydan gelen huya gider) | Gülzade Kaçamak | |
| Kaşıkman besliy, sabınman köz şıgara. | Kaşıkla besliyor, sapıyla göz çıkarıyor. (Aptal dost, akıllı düşmandan daha çok zarar verir) | Gülzade Kaçamak | |
| Tuvgan yer diyil toygan yer diyler ama, çet ellerde bay bolacagına özcurtunda koltavanda bir pişirüvlük may bolsun, tağa arüvdür. | Doğduğun yer değil doyduğun yer diyorlar ama, gurbet illerde zengin olacağına özyurdunda eltavanda bir pişirimlik yağ olsun, daha iyidir. | Gülzade Kaçamak | |
| Kün artına karadı. | Güneş arkasına baktı. | Gülzade Kaçamak | Bir yandan yağmur yağarken, bir yandan güneşin açması durumunu anlatan bir deyim. |
| Pincanlanıp cavgan cavun | Fincanlanıp yağan yağmur. | Gülzade Kaçamak | Yağmurun önce yerde su birikintisi yaratıp daha sonra bu birikintinin üzerine yağarken kabarcıklar yaratması durumunu anlatan bir deyim. |
| Cavun kop cavganda, oşaknı ters aylandırıp taşlasan, cavun toktay eken. | Yağmur çok yağdığında, üç ayaklı sacayağını ters çevirip bıraksan, yağmur duruyormuş. | Gülzade Kaçamak | Bu atasözü veya deyim değil bir inanış. Ama başka yazacak yer bulamadığım için bu bölümde yer aldı. |
| Aytmakman aldamagan, tayakman iş aldamaz. | Söylemekle ikna olmayan (aldanmayan), dayakla hiç ikna olmaz. | Kamil Aksöz | Dayımız Kamil Aksöz 1923'te Bulgaristan Anıscık'ta doğdu. 1934'te Türkiye'ye göçetti. Cumaziye Aksöz ile evlendi. Yedi çocuğu oldu. Eskişehir'de yaşadı. 2000'de öldü. Çok sayıda Amet akay fıkrası biliyordu. |
| Bir topal bit bir keşede dokuz yastık geze eken. | Bir topal bit bir gecede dokuz yastık geziyormuş. (Kimseyi küçük görme) | Osman Özbilir. | Amcababayımız Osman Özbilir 1906'da Bulgaristan Anıscık'ta doğdu. Romence ve Bulgarca biliyordu. Tiyzannemiz Nayle Özbilir ile evlendi. 1934'de Türkiye'ye göçetti. Alpu'da ve Eskişehir'de yaşadı. Yedi çocuğu oldu. Eşini 1969'da kaybetti. 1980'de öldü. Kırım tarihi, hikayeleri, masalları, efsaneleri, şınları ve tapmacaları ile doluydu. Yazık ki, sağlığında derleme yapamadık. |
| Aş kalgan it pırın teşer | Aç kalan köpek fırın deler | Yücel Uzungörür | |
