TAHİR TÜRKKAN'IN TARİH NOTLARI

ORHUN KİTÂBELERİ

TONYUKUK ANITI
TONYUKUK anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir... Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır.
TONYUKUK, BİLGE KAĞAN'ın babası İLTERİŞ KAĞAN'ın amcası KAPGAN KAĞAN'ın, ve BİLGE KAĞAN'ın baş bilicisi yani başveziri idi. Büyük bir devlet adamı ve kumandan idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir, yazılardaki metin ona aittir, kendi ağzından konuşmaktadır.
Taşlarda TÜRKLER'in Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı, ve TONYUKUK'un neler yaptığı anlatılır.
Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır GÖK-TÜRK harfli TÜRKÇE metin bulunmaktadır.
Bu abidenin yazıları KÜL TİGİN ve BİLGE KAĞAN ANITLARI'ndaki kadar düzgün değildir. Bu abidede de yazı gene YUKARIDAN AŞAĞIYA yazılmıştır. Fakat nedense diğer iki abidenin aksine, satırlar SOLDAN SAĞA doğru istif edilmiştir. Tezyinatı da diğer kitabedeki kadar sanatkârâne değildir.
Birinci Taş

Batı Yüzü

Metin

Tercüme

1 Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgac iling e kılındım.
TÜRK budun Tabgacka körür erti.
[1] Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım.
TÜRK milleti Çin'e tâbi idi.

2 TÜRK budun kanin bulmayin Tabgacda adrildi, kanlandi.
Kanin kodup Tabgacka yana içikdi. TENGRİ anca timiş erinc:

Kan birtim,
[2] TÜRK milleti hanını bulmayıp Çin'den ayrıldı, hanlandı.
Hanını bırakıp Çin'e tekrar teslim oldu. TANRI şöyle

demiştir: Han verdim,

3 kaningin kodup içikding. İçikdük üçün TENGRİ ölütmiş
erinc. TÜRK budun ölti, alkindi, yok boldi. TÜRK Sir budun

yirinte

[3] hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için
TANRI öldürmüştür. TÜRK milleti öldü, mahvoldu, yok oldu.

TÜRK Sir milletinin yerinde

4 bod kalmadi. İda taşda kalmişi kubranip yiti yüz boldi.
Iki ülügi atlig erti, bir ülügi yadag erti. Yiti yüz kişig

[4] boy kalmadı. Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp
yedi yüz oldu. İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi. Yedi

yüz kişiyi

5 uduzugma ulugi sad erti. Yag[g]il tidi. Yagmisi ben ertim.
Bilge Tonyukuk Kagan mu kılayın tidim. Sakindim. Toruk

bukali semiz bukali arkada
[5] sevk eden büyükleri sad idi. Katıl, dedi. Katılanı ben
idim. Bilge Tonyukuk. Kagan mı kılayım, dedim.

Düşündüm. Zayıf boğa ve semiz boğa arkada

6 böngser, semiz buka toruk buka tiyin bilmez ermiş tiyin
anca sakindim. Anda kisre TENGRİ bilig birtük üçün özüm

ök kagan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan
[6] tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilmezmiş
derler diyip, öyle düşündüm. Ondan sonra TANRI bilgi

vermediği için kendim bizzat kagan kıldım. Bilge

Tonyukuk Boyla Baga Tarkan

7 birle İltiriş Kagan boluyin biriye Tabgacig öngre Kitany ig
yiriya Oguzug öküs ök ölürti. Bilgesi cabisi ben ök ertim.

Cogay kuzin Kara Kumug olurur ertimiz.
[7] ile beraber İltiriş Kagan olunca güneyde Çinli,
doğuda Kıtay'ı, kuzeyde Oğuz'u pek çok öldürdü.

Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim. Cogay'ın kuzey

yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk.

Güney Yüzü

Metin

Tercüme

1 Kiyik yiyü tabisgan yiyü olurur ertimiz. Budun boguzi
tok erti. Yagimiz tegre ocuk teg erti, biz isig ertimiz.

Anca olurur erkli Oguzdindin körüg kelti.
[1] Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin
boğazı tok idi. Düşmanımız etrafta ocak gibi idi, biz ateş

idik. Öylece oturur iken Oğuz'dan casus geldi.

2Körüg sabi antag: Tokuz Oguz budun üze kagan olurti
tir. Tabgacgaru Kuni sengünüg idmiş. Kitanygaru

TongraEsimig idmiş. Sab anca idmiş: Azkinya TÜRK

[budun?]
[2] Casusun sözü Şöyle: Dokuz Oğuz milletinin üzerine
kagan oturdu der. Çin'e doğru Ku'yu, generali göndermiş.

Kıtay'a doğru Tongra Esim'i göndermiş, sözü şöyle

göndermiş: Azıcık TÜRK milleti

3 yoriyur ermiş, kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş,
ol iki kişi bar erser sini Tabgacig ölürteci tir men, öngre

Kitanyig ölürteci tir men, bini Oguzug
[3] yürüyormuş; kaganı cesur imiş; müşaviri bilici imiş;
o iki kişi var olursa seni, Çin'i öldürecek derim; doğuda

Kıtay'ı öldürecek derim; beni, Oğuz'u

4 ölürteci ök tir men, Tabgac biridin yan teg, Kitany
öngdinyan teg, ben yiridinta yan tegeyin, TÜRK Sir budun

yirinte idi yorimazun, usar idi yok kilalim
[4] da öldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; ben
kuzey taraftan hücum edeyim; TÜRK Sir milleti, yerinde hiç

yürümesin; mümkünse hep yok edelim derim.

5 tir men. Ol sabig esidip tün udisikim kelmedi, küntüz
olursikim kelmedi. Anda ötrü kaganima ötündüm. Anca

ötündüm: Tabgac Oguz Kitany bu üçegü kabis[s]ar
[5]O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım
gelmedi. Ondan sonra kaganıma arz ettim. Şöyle arz ettim:

Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse

6 kaltaci biz. Öz içi taşın tutmiş teg biz. Yuyka erkli
tupulgali ucuz ermiş, yincge erklig üzgeli ucuz. Yuyka

kalin bolsar tupulguluk alp ermiş Yincge
[6] kala kalacağız. Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz. Yufka
olanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay. Yufka

kalın olsa delinmesi zor imiş. İnce

7 yogun bolsar üzgülük alp ermiş. Öngre Kitanyda biriye
Tabgacda kuriya kuridinta yiriya Oguzda iki üç bing

sümüz keltecimiz bar mu ne? Anca ötündüm.
[7] yoğun olsa kırmak zor imiş. Doğuda Kıtay'dan, güneyde
Çin'den, batıda batılılardan, kuzeyde Oğuz'dan iki üç bin

askerimiz, geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim.

8 Kaganim [ben] özüm Bilge Tonyukuk ötüntük
ötüncümün esidü birti. Könglüngce uduz tidi. Kök Öng

ün yoguru Ötüken yisgaru uduztum. Ingek kölükün

Toglada Oguz kelti.
[8] Kaganım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği
maruzatımı işitiverdi. Gönlünce sevk et, dedi. Kök Öngü

çiğneyerek Ötüken Yış'a doğru sevk ettim. İnek, yük

hayvanı ile Toglada

9 [Süsi üç bing] ermiş. Biz iki bing ertimiz.
Süngüşdümüz. TENGRİ yarlikadi, yanydimiz. Ögüzke tüsdi.

Yanyduk yolta yime ölti kök. Anda ötrü Oguz kopun

kelti.
[9] Oğuz geldi. Askeri üç bin imiş. Biz iki bin idik. Savaştık.
TANRI lütfetti, dağıttık. Nehire düştü. Dağıttığımız, yolda yine

öldü hep. Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi.

10 TÜRK budunug Ötüken yirke ben özüm bilge Tonyukuk
Ötüken yirig konmis tiyin esidip biriyeki budun kuriyaki

yiriyaki öngreki budun kelti.
[10] TÜRK milletini Ötüken yerine, ben kendim bilge Tonyukuk
Ötüken yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki,

kuzeydeki, doğudaki millet geldi.

Doğu Yüzü

Metin

Tercüme

1 iki bing ertimiz. [Iki] süm[üz b]oldi. TÜRK budun
k8ilinga]li TÜRK kagan olurgali Santung balik[k]a

taluy ögüzke tegmiş yok ermiş. Kaganima ötünüp

sü iltdim.
[1] iki bin idik. İki ordumuz oldu. TÜRK milleti kIlInalI, TÜRK
kaganı oturalı Santung şehrine, denize ulaşmış olan yok

imiş. Kaganıma arz edip ordu gönderdim.

2 Santung balikka taluy ögüzke tegürtim. Üc otuz
balik sidi. Usin bunda itu yurtda yatu kalur erti. Tabgac

kagan yagimiz erti. On Ok kagani yagimiz erti.
[2] Santung şehrine, denize ulaştırdım. Yirmi üç şehir zaptetti.
Uykusunu burda terk edip, yurtta yatıp kalırdı. Çin kaganı

düşmanımız idi. On Ok kaganı düşmanımız idi.

3 Art[uki Kirkiz] küc[lüg kagan yagimiz] boldi. Ol üçc
kagan öglesip Altun Yış üze kabisalim timiş. Anca

ögleşmiş: Öngre TÜRK kagangaru sülelim timiş. Angaru

sülemeser kaçan [n]eng erser ol bizni,

[3] Fazla olarak Kırgız'ın kuvvetli kaganı düşmanımız oldu.
O üç kagan akıl akıla verip Altun Yış üstünde buluşalım

demiş. Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda TÜRK kaganına

karşı ordu sevk edelim. Ona karşı ordu sevk etmezsek, ne

zaman bir şey olsa o bizi

4 [kagani alp ermiş] aygucisi bilge ermis, kaçan [n]eng
erser ölürteci kök. Ücegün kabisip sülelim, idi yok kılalım

timiş. Türgiş kagan anca timiş Bening budunum anda

erür timiş.
[4] kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş ne zaman bir
şey olsa öldürecektir. Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim,

tamamiyle yok edelim demiş. Türgiş kaganı şöyle demiş:

Benim milletim ordadır demiş.

5 [TÜRK budunu yime] bulganc [o] [timi]ş, Oguzi yime
tarkinc ol timiş. Ol sabin esidip tün yime udisikim kelmez

erti, kün yime olursikim kelmez erti. Anda sakindima.

[5] TÜRK milleti yine karışıklık içindedir demis. Oğuz'u yine
sıkıntıdadır demiş. Bu sözü işitip gece yine uyuyacağım

gelmiyordu, gündüz yine oturacağım gelmiyordu. O zaman

düşündüm.

6 [İlk Kirkiz]a sü[les]er [yig er]miş tidim. Kögmen yoli
bir ermiş. Tumis tiyin esidip bu yolun yorisar yaramaci

tidim. Yirci tiledim. Cölgi Az eri bultum.
[6] Ilk olarak Kırgız'a ordu sevk etsek iyi olur, dedim.
Kögmenin yolu bir imiş. Kapanmış diye işitip, bu yol ile

yürürsek uygun olmayacak, dedim. Kılavuz aradım. Çöllü

Az kavminden bir er buldum.

7 İşit[t]im: Az yir y[oli?] Ani b[irle ... er]miş, bir at
oruki ermiş, anin barmiş. Angar aytip bir atlig barmış

tiyin ol yolun yorisar unc tidim. Sakindim. Kaganima
[7] İşittim: Az ülkesinin yolu Ani boyunca ... imiş, bir at yolu
imiş, onunla gitmiş. Ona söyleyip, bir atlı gitmiş diye o yolla

yürürsek mümkün olacak, dedim. Düşündüm, kaganıma

Kuzey Yüzü

Metin

Tercüme

1 ötündüm. Sü yoritdim. At altin tidim. Ak Termil kece
ogurkalatdim. At üze birtüre karig söktüm. Yukaru at

yete yadagin igac tutunu agturdum. Öngreki er

[1] Arz ettim. Asker yürüttüm. Attan aşsağı dedim. Ak
Termili geçip sırtlattım. At üzerine bindirip karı söktüm.

Yukarıya, atı yedeğe alarak, yaya olarak, ağaca tutunarak

çıkarttım: Öndeki er

2 yoguru [idip] i bar baş aşdimiz. Yubulu intimiz. On tünke
yantaki tug ebirü bardimiz. Yirci yir yangilip boguzlandi.

Bungadip kagan yelü kör timiş.

[2] çiğneyi verip, ağaç olan tepeyi aştık. Yuvarlanarak
indik. On gecede dağdaki engeli dolanıp gittik. Kılavuz

yeri şaşırıp boğazlandı. Bunalıp kagan dört nala koşturu

ver demiş.

3 Ani subk[a] bard[imiz]. Ol sub kodi bardimiz. Asangali
tüşürdümüz. Atig ika bayur ertimiz. Kün yime tün yime

yelü bardımız. Kirkizig uka basdimiz.
[3] Ani suyuna vardık. O sudan aşağıya gittik. Yemek
yemek için attan indirdik. Atı ağaca bağlıyorduk. Gündüz

de gece de dört nala koşturup gittik. Kırgız'ı uykuda bastık.

4 [Usin] süngügün acdimiz. Kani süsi tirilmiş.
Süngüşdümüz, sancdimiz... Kanin ölürtümüz. Kaganka

Kirkiz buduni içikdi, yükünti. Yany dimiz, Kögmen yışıg

ebirü keltimiz.
[4] Uykusunu mızrak ile açtık. Hani, ordusu toplanmış.
Savaştık, mızrakladık. Hanını öldürdük. Kagan Kırgız

kavmi teslim oldu, baş eğdi. Geri döndük, Kögmen

Yış'ı dolanıp geldik.

5 Kirkizda yandimiz. Türgiş kaganda körüg kelti. Sabi
anteg: Öngdin kagangaru sü yorilim timiş; yorimasar bizni,

kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş, kagan [n]eng erser

[5] Kırgız'dan döndük. Türgiş kaganından casus geldi. Sözü
şöyle: Doğuda kagana karşı ordu yürütelim demiş.

Yürütmezsek, bizi kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici

imiş ne zaman bir şey olsa

6 bizni ölürteci kök timiş. Türgiş kagani taşikmiş tidi. On
Ok buduni kalisiz taşikmiş tir. Tabgac süsi bar ermiş. Ol

sabig esidip kaganim ben ebgerü tüseyin tidi.
[6] bizi öldürecektir demiş. Türgiş kaganı dışarı çıkmış
dedi. On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış, der. Çin ordusu

var imiş. O sözü işitip kaganım, ben eve ineyim, dedi.

7 Katun yok bolmiş erti. Ani yoglatayin tidi. Sü baring tidi,
Altun Yışda olurung tidi. Sü başı İnel Kagan Tarduş sad

barzun tidi. Bilge Tonyukukka banga aydi.
[7] Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım, dedi.
Ordu, gidin, dedi. Altun Yış'da oturun, dedi. Ordu başı

İnel Kagan, Tarduş sadi gitsin, dedi. Bilge Tonyukuka,

bana şöyle dedi:

8 Bu süg ilt tidi. Kiynig köng lüng ce ay, Ben sanga ne
ayayin tidi. Kelir erser kür ökülür, kelmez erser tilig sabig

ali olur tidi. Altun Yışda olurtumuz.
[8] Bu orduyu sevk et, dedi. Cezayı gönlünce söyle. Ben
sana ne söyliyeyim, dedi. Gelirse hile toparlanır, gelmezse

haberciyi, sözü alarak otur, dedi. Altun Yış'a oturduk.

9 Üç körüg kişi kelti Sabi bir: Kagan sü taşikdi, On Ok
süsi kalisiz tasikdi tir. Yaris yazida tirilelim timiş. Ol sabig

esidip kagangaru ol sabig itim. Kanda yan sabig yana

[9] Üç casus geldi. Sözü bir: Kagan ordu çıkardı, On Ok
ordusu eksiksiz dışarı çıktı, der Yaris ovasında toplanalım

demiş. O sözü işitip, kagana o sözü ilettim. Han tarafından

söz dönüp

10 kelti. Olurung tiyin timiş. Yelme kargu edgüti urgil,
başitma timiş. Bög[ü] Kagan bangaru anca yidmiş. Apa

tarkangaru içre sab idmiş: Bilge Tonyukuk anyig ol, üz ol,

angilur.
[10] geldi. Oturup diye söylemiş. Keşif kolunu, nöbet işini
çok iyi tertip et, baskın yaptırma demiş. Bögü Kagan bana

böyle haber göndermiş. Apa Tarkan'a gizli haber göndermiş

Bilge Tonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır.

11 Sü yorilim tideci, unamang. Ol sabig esidip sü yoritdim.
Altun Yışısıg yolsuzun asdimiz. İrtiş ögüzüg keçigsizin

keçtimiz. Tün katdimiz. Bolcuka tang öntörü tegdimiz.
[11] Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin. O sözü
isitip orduyu yürüttüm. Altun Yış'ı yol almaksızın

aştık. İrtiş nehrini geçit olmaksızın geçtik. Geceyi gündüze

kattık. Bolcuya şafak sökerken ulaştık.

*****
ÖNEMLİ SAYFALAR

TONYUKUK ANITI -2 - İKİNCİ TAŞ
DOĞU ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
BATI ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
KUZEY ANADOLU'NUN TÜRKLÜĞÜ
DÜNYA MEDENİYETİNDE TÜRKLERİN PAYI
BÜYÜK ARAŞTIRMACI KÂZIM MİRŞAN'IN TESBİTLERİ

Email: mailto:ttrkkan@excite.com

Metin	Tercüme
1 Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgac iling e kılındım. TÜRK budun Tabgacka körür erti.	[1] Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım. TÜRK milleti Çin'e tâbi idi.
2 TÜRK budun kanin bulmayin Tabgacda adrildi, kanlandi. Kanin kodup Tabgacka yana içikdi. TENGRİ anca timiş erinc: Kan birtim,	[2] TÜRK milleti hanını bulmayıp Çin'den ayrıldı, hanlandı. Hanını bırakıp Çin'e tekrar teslim oldu. TANRI şöyle demiştir: Han verdim,
3 kaningin kodup içikding. İçikdük üçün TENGRİ ölütmiş erinc. TÜRK budun ölti, alkindi, yok boldi. TÜRK Sir budun yirinte	[3] hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için TANRI öldürmüştür. TÜRK milleti öldü, mahvoldu, yok oldu. TÜRK Sir milletinin yerinde
4 bod kalmadi. İda taşda kalmişi kubranip yiti yüz boldi. Iki ülügi atlig erti, bir ülügi yadag erti. Yiti yüz kişig	[4] boy kalmadı. Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp yedi yüz oldu. İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi. Yedi yüz kişiyi
5 uduzugma ulugi sad erti. Yag[g]il tidi. Yagmisi ben ertim. Bilge Tonyukuk Kagan mu kılayın tidim. Sakindim. Toruk bukali semiz bukali arkada	[5] sevk eden büyükleri sad idi. Katıl, dedi. Katılanı ben idim. Bilge Tonyukuk. Kagan mı kılayım, dedim. Düşündüm. Zayıf boğa ve semiz boğa arkada
6 böngser, semiz buka toruk buka tiyin bilmez ermiş tiyin anca sakindim. Anda kisre TENGRİ bilig birtük üçün özüm ök kagan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan	[6] tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilmezmiş derler diyip, öyle düşündüm. Ondan sonra TANRI bilgi vermediği için kendim bizzat kagan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan
7 birle İltiriş Kagan boluyin biriye Tabgacig öngre Kitany ig yiriya Oguzug öküs ök ölürti. Bilgesi cabisi ben ök ertim. Cogay kuzin Kara Kumug olurur ertimiz.	[7] ile beraber İltiriş Kagan olunca güneyde Çinli, doğuda Kıtay'ı, kuzeyde Oğuz'u pek çok öldürdü. Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim. Cogay'ın kuzey yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk.

Metin	Tercüme
1 Kiyik yiyü tabisgan yiyü olurur ertimiz. Budun boguzi tok erti. Yagimiz tegre ocuk teg erti, biz isig ertimiz. Anca olurur erkli Oguzdindin körüg kelti.	[1] Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin boğazı tok idi. Düşmanımız etrafta ocak gibi idi, biz ateş idik. Öylece oturur iken Oğuz'dan casus geldi.
2Körüg sabi antag: Tokuz Oguz budun üze kagan olurti tir. Tabgacgaru Kuni sengünüg idmiş. Kitanygaru TongraEsimig idmiş. Sab anca idmiş: Azkinya TÜRK [budun?]	[2] Casusun sözü Şöyle: Dokuz Oğuz milletinin üzerine kagan oturdu der. Çin'e doğru Ku'yu, generali göndermiş. Kıtay'a doğru Tongra Esim'i göndermiş, sözü şöyle göndermiş: Azıcık TÜRK milleti
3 yoriyur ermiş, kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş, ol iki kişi bar erser sini Tabgacig ölürteci tir men, öngre Kitanyig ölürteci tir men, bini Oguzug	[3] yürüyormuş; kaganı cesur imiş; müşaviri bilici imiş; o iki kişi var olursa seni, Çin'i öldürecek derim; doğuda Kıtay'ı öldürecek derim; beni, Oğuz'u
4 ölürteci ök tir men, Tabgac biridin yan teg, Kitany öngdinyan teg, ben yiridinta yan tegeyin, TÜRK Sir budun yirinte idi yorimazun, usar idi yok kilalim	[4] da öldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; ben kuzey taraftan hücum edeyim; TÜRK Sir milleti, yerinde hiç yürümesin; mümkünse hep yok edelim derim.
5 tir men. Ol sabig esidip tün udisikim kelmedi, küntüz olursikim kelmedi. Anda ötrü kaganima ötündüm. Anca ötündüm: Tabgac Oguz Kitany bu üçegü kabis[s]ar	[5]O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi. Ondan sonra kaganıma arz ettim. Şöyle arz ettim: Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse
6 kaltaci biz. Öz içi taşın tutmiş teg biz. Yuyka erkli tupulgali ucuz ermiş, yincge erklig üzgeli ucuz. Yuyka kalin bolsar tupulguluk alp ermiş Yincge	[6] kala kalacağız. Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz. Yufka olanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay. Yufka kalın olsa delinmesi zor imiş. İnce
7 yogun bolsar üzgülük alp ermiş. Öngre Kitanyda biriye Tabgacda kuriya kuridinta yiriya Oguzda iki üç bing sümüz keltecimiz bar mu ne? Anca ötündüm.	[7] yoğun olsa kırmak zor imiş. Doğuda Kıtay'dan, güneyde Çin'den, batıda batılılardan, kuzeyde Oğuz'dan iki üç bin askerimiz, geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim.
8 Kaganim [ben] özüm Bilge Tonyukuk ötüntük ötüncümün esidü birti. Könglüngce uduz tidi. Kök Öng ün yoguru Ötüken yisgaru uduztum. Ingek kölükün Toglada Oguz kelti.	[8] Kaganım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği maruzatımı işitiverdi. Gönlünce sevk et, dedi. Kök Öngü çiğneyerek Ötüken Yış'a doğru sevk ettim. İnek, yük hayvanı ile Toglada
9 [Süsi üç bing] ermiş. Biz iki bing ertimiz. Süngüşdümüz. TENGRİ yarlikadi, yanydimiz. Ögüzke tüsdi. Yanyduk yolta yime ölti kök. Anda ötrü Oguz kopun kelti.	[9] Oğuz geldi. Askeri üç bin imiş. Biz iki bin idik. Savaştık. TANRI lütfetti, dağıttık. Nehire düştü. Dağıttığımız, yolda yine öldü hep. Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi.
10 TÜRK budunug Ötüken yirke ben özüm bilge Tonyukuk Ötüken yirig konmis tiyin esidip biriyeki budun kuriyaki yiriyaki öngreki budun kelti.	[10] TÜRK milletini Ötüken yerine, ben kendim bilge Tonyukuk Ötüken yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki, kuzeydeki, doğudaki millet geldi.

Metin	Tercüme
1 iki bing ertimiz. [Iki] süm[üz b]oldi. TÜRK budun k8ilinga]li TÜRK kagan olurgali Santung balik[k]a taluy ögüzke tegmiş yok ermiş. Kaganima ötünüp sü iltdim.	[1] iki bin idik. İki ordumuz oldu. TÜRK milleti kIlInalI, TÜRK kaganı oturalı Santung şehrine, denize ulaşmış olan yok imiş. Kaganıma arz edip ordu gönderdim.
2 Santung balikka taluy ögüzke tegürtim. Üc otuz balik sidi. Usin bunda itu yurtda yatu kalur erti. Tabgac kagan yagimiz erti. On Ok kagani yagimiz erti.	[2] Santung şehrine, denize ulaştırdım. Yirmi üç şehir zaptetti. Uykusunu burda terk edip, yurtta yatıp kalırdı. Çin kaganı düşmanımız idi. On Ok kaganı düşmanımız idi.
3 Art[uki Kirkiz] küc[lüg kagan yagimiz] boldi. Ol üçc kagan öglesip Altun Yış üze kabisalim timiş. Anca ögleşmiş: Öngre TÜRK kagangaru sülelim timiş. Angaru sülemeser kaçan [n]eng erser ol bizni,	[3] Fazla olarak Kırgız'ın kuvvetli kaganı düşmanımız oldu. O üç kagan akıl akıla verip Altun Yış üstünde buluşalım demiş. Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda TÜRK kaganına karşı ordu sevk edelim. Ona karşı ordu sevk etmezsek, ne zaman bir şey olsa o bizi
4 [kagani alp ermiş] aygucisi bilge ermis, kaçan [n]eng erser ölürteci kök. Ücegün kabisip sülelim, idi yok kılalım timiş. Türgiş kagan anca timiş Bening budunum anda erür timiş.	[4] kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş ne zaman bir şey olsa öldürecektir. Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim, tamamiyle yok edelim demiş. Türgiş kaganı şöyle demiş: Benim milletim ordadır demiş.
5 [TÜRK budunu yime] bulganc [o] [timi]ş, Oguzi yime tarkinc ol timiş. Ol sabin esidip tün yime udisikim kelmez erti, kün yime olursikim kelmez erti. Anda sakindima.	[5] TÜRK milleti yine karışıklık içindedir demis. Oğuz'u yine sıkıntıdadır demiş. Bu sözü işitip gece yine uyuyacağım gelmiyordu, gündüz yine oturacağım gelmiyordu. O zaman düşündüm.
6 [İlk Kirkiz]a sü[les]er [yig er]miş tidim. Kögmen yoli bir ermiş. Tumis tiyin esidip bu yolun yorisar yaramaci tidim. Yirci tiledim. Cölgi Az eri bultum.	[6] Ilk olarak Kırgız'a ordu sevk etsek iyi olur, dedim. Kögmenin yolu bir imiş. Kapanmış diye işitip, bu yol ile yürürsek uygun olmayacak, dedim. Kılavuz aradım. Çöllü Az kavminden bir er buldum.
7 İşit[t]im: Az yir y[oli?] Ani b[irle ... er]miş, bir at oruki ermiş, anin barmiş. Angar aytip bir atlig barmış tiyin ol yolun yorisar unc tidim. Sakindim. Kaganima	[7] İşittim: Az ülkesinin yolu Ani boyunca ... imiş, bir at yolu imiş, onunla gitmiş. Ona söyleyip, bir atlı gitmiş diye o yolla yürürsek mümkün olacak, dedim. Düşündüm, kaganıma

Metin	Tercüme
1 ötündüm. Sü yoritdim. At altin tidim. Ak Termil kece ogurkalatdim. At üze birtüre karig söktüm. Yukaru at yete yadagin igac tutunu agturdum. Öngreki er	[1] Arz ettim. Asker yürüttüm. Attan aşsağı dedim. Ak Termili geçip sırtlattım. At üzerine bindirip karı söktüm. Yukarıya, atı yedeğe alarak, yaya olarak, ağaca tutunarak çıkarttım: Öndeki er
2 yoguru [idip] i bar baş aşdimiz. Yubulu intimiz. On tünke yantaki tug ebirü bardimiz. Yirci yir yangilip boguzlandi. Bungadip kagan yelü kör timiş.	[2] çiğneyi verip, ağaç olan tepeyi aştık. Yuvarlanarak indik. On gecede dağdaki engeli dolanıp gittik. Kılavuz yeri şaşırıp boğazlandı. Bunalıp kagan dört nala koşturu ver demiş.
3 Ani subk[a] bard[imiz]. Ol sub kodi bardimiz. Asangali tüşürdümüz. Atig ika bayur ertimiz. Kün yime tün yime yelü bardımız. Kirkizig uka basdimiz.	[3] Ani suyuna vardık. O sudan aşağıya gittik. Yemek yemek için attan indirdik. Atı ağaca bağlıyorduk. Gündüz de gece de dört nala koşturup gittik. Kırgız'ı uykuda bastık.
4 [Usin] süngügün acdimiz. Kani süsi tirilmiş. Süngüşdümüz, sancdimiz... Kanin ölürtümüz. Kaganka Kirkiz buduni içikdi, yükünti. Yany dimiz, Kögmen yışıg ebirü keltimiz.	[4] Uykusunu mızrak ile açtık. Hani, ordusu toplanmış. Savaştık, mızrakladık. Hanını öldürdük. Kagan Kırgız kavmi teslim oldu, baş eğdi. Geri döndük, Kögmen Yış'ı dolanıp geldik.
5 Kirkizda yandimiz. Türgiş kaganda körüg kelti. Sabi anteg: Öngdin kagangaru sü yorilim timiş; yorimasar bizni, kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş, kagan [n]eng erser	[5] Kırgız'dan döndük. Türgiş kaganından casus geldi. Sözü şöyle: Doğuda kagana karşı ordu yürütelim demiş. Yürütmezsek, bizi kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş ne zaman bir şey olsa
6 bizni ölürteci kök timiş. Türgiş kagani taşikmiş tidi. On Ok buduni kalisiz taşikmiş tir. Tabgac süsi bar ermiş. Ol sabig esidip kaganim ben ebgerü tüseyin tidi.	[6] bizi öldürecektir demiş. Türgiş kaganı dışarı çıkmış dedi. On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış, der. Çin ordusu var imiş. O sözü işitip kaganım, ben eve ineyim, dedi.
7 Katun yok bolmiş erti. Ani yoglatayin tidi. Sü baring tidi, Altun Yışda olurung tidi. Sü başı İnel Kagan Tarduş sad barzun tidi. Bilge Tonyukukka banga aydi.	[7] Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım, dedi. Ordu, gidin, dedi. Altun Yış'da oturun, dedi. Ordu başı İnel Kagan, Tarduş sadi gitsin, dedi. Bilge Tonyukuka, bana şöyle dedi:
8 Bu süg ilt tidi. Kiynig köng lüng ce ay, Ben sanga ne ayayin tidi. Kelir erser kür ökülür, kelmez erser tilig sabig ali olur tidi. Altun Yışda olurtumuz.	[8] Bu orduyu sevk et, dedi. Cezayı gönlünce söyle. Ben sana ne söyliyeyim, dedi. Gelirse hile toparlanır, gelmezse haberciyi, sözü alarak otur, dedi. Altun Yış'a oturduk.
9 Üç körüg kişi kelti Sabi bir: Kagan sü taşikdi, On Ok süsi kalisiz tasikdi tir. Yaris yazida tirilelim timiş. Ol sabig esidip kagangaru ol sabig itim. Kanda yan sabig yana	[9] Üç casus geldi. Sözü bir: Kagan ordu çıkardı, On Ok ordusu eksiksiz dışarı çıktı, der Yaris ovasında toplanalım demiş. O sözü işitip, kagana o sözü ilettim. Han tarafından söz dönüp
10 kelti. Olurung tiyin timiş. Yelme kargu edgüti urgil, başitma timiş. Bög[ü] Kagan bangaru anca yidmiş. Apa tarkangaru içre sab idmiş: Bilge Tonyukuk anyig ol, üz ol, angilur.	[10] geldi. Oturup diye söylemiş. Keşif kolunu, nöbet işini çok iyi tertip et, baskın yaptırma demiş. Bögü Kagan bana böyle haber göndermiş. Apa Tarkan'a gizli haber göndermiş Bilge Tonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır.
11 Sü yorilim tideci, unamang. Ol sabig esidip sü yoritdim. Altun Yışısıg yolsuzun asdimiz. İrtiş ögüzüg keçigsizin keçtimiz. Tün katdimiz. Bolcuka tang öntörü tegdimiz.	[11] Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin. O sözü isitip orduyu yürüttüm. Altun Yış'ı yol almaksızın aştık. İrtiş nehrini geçit olmaksızın geçtik. Geceyi gündüze kattık. Bolcuya şafak sökerken ulaştık.