Mây

(Tâm Thanh)

      Bà chủ nhà ảnh Quang Ký, thờ ơ thảy xấp ảnh lên mặt quầy trước mặt ông khách, có vẻ một ông khách quen, nhưng không rõ có thân không. Một thiếu phụ xinh đẹp đứng lấp ló sau mành theo dõi bằng ánh mắt ái ngại. Người khách -khó đoán được tuổi tác, có dáng một nhà nhiếp ảnh tài tử, vai đeo máy ảnh, áo ký giả nhiều túi, đầu đội mũ dạ ngấn mồ hôi, đưa từng tấm ảnh lên coi rất chăm chú, ánh mắt và những nếp nhăn trên mặt dao động theo từng tấm ảnh. Coi ảnh xong, vẻ hài lòng, khách nhét xấp ảnh vào túi áo, gõ gõ ngón tay trên  mặt kính để kéo sự chú ý của bà chủ, nói:

      - Chị cho khất nhá. Lần sau giả luôn thể.

      Nói xong, không chờ sự chấp thuận của bà chủ, khách ngả mũ, xiêu vẹo đi ra. Bà Quang Ký bận tiếp một người khách khác. Nhà nhiếp ảnh tài tử vừa sắp bước ra khỏi cửa, thiếu phụ vén rèm, gọi:

      - Chú! Chú chưa lấy phim mới.

      Nhà nhiếp ảnh tài tử quay lại, gật gù:

      - ừ nhỉ, xuýt nữa lại quên.

      Ông xiêu vẹo quay một vòng trở lại, cầm cái gói nhỏ do người thiếu phụ đặt trên mặt tủ kính, cất mũ một lần nữa, rồi lại xiêu vẹo đánh một vòng, đi ra.

      Ông ra vườn Bách Thảo, chọn một cái ghế dài, miệng lẩm bẩm:

      - Chó khôn quyện ba vòng mới nằm.

      Nhưng ông chỉ quyện một vòng, cũng một điệu bộ như  trong tiệm ảnh, trước khi ngồi xuống chỗ quen thuộc, cái chỗ có một thanh gỗ gẫy, và hai dấu chân lõm dưới đất, lại giở xấp ảnh ra coi. Mỗi tấm ông coi cả giờ đồng hồ, ông đưa ảnh lên cao như để so với đối tượng là những đám mây, hoặc cái gì đó sau đám mây, hun hút trong bầu trời xanh ... ông lẩm bẩm:

      - Tốt! Giống lắm! Giống lắm!

      Khi một đám mây đổi dạng trên trời, ông lấy một tấm ảnh khác ra so, và gật gù:

      - Người mẹ cho con bú. Giống lắm! Đố thằng nào cãi được?

      Đứng gió, nhưng trên trời cao, các đám mây trắng pha xám xanh từ từ xô đẩy vờn cộm, thay hình đổi dạng.

      - Con cóc. Cũng giống lắm! Đố thằng nào chê được. Cóc phải giống cóc. Đố thằng nào cãi được?

      Thấy thằng bé bán lạc rang thơ thẩn đi ngang, ông gọi:

      - Bán cho năm hào.

      - Không bán năm hào. Mua một đồng đi!

      Thằng bé ế hàng, ngồi xuống đầu bên kia ghế dài, đầu gió, hy vọng mùi thơm của lạc rang làm ông khách đổi ý chăng. Nhưng ông đã quên lạc rang, quên thằng bé. Tiếp tục lấy ảnh ngắm và so với các đám mây, lẩm lẩm:

      - Hai người đang làm tình. Lồ lộ. Đố thằng nào che đậy được?

      Thằng bé khoảng 13-14 tuổi, tò mò, nhích lại gần:

      - Đâu nào?

      Ông nhiếp ảnh chìa tấm ảnh cho thằng bé. Nó vừa liếc qua đã giẫy nẩy:

      - Chỉ nói phét! Có mỗi tờ giấy đen ngòm mà nói phịa.

      Ông cười hềnh hệch đắc chí:

      - Biết mà! Đầu óc mày cũng như đầu óc chúng nó, chỉ thấy đêm đen ngòm, không thấy bên dưới màn đêm là những cuộc tình.

      Ông tiếp:

      - Một đồng lạc rang, mau, ông chỉ cho coi cái không đem ngòm!

      Thằng bé xúc mấy hột đậu phụng vào cái bù đài bằng giấy báo, đưa cho khách. Ông vừa nhai đậu phọng, vừa chỉ lên trời:

      - Mày nhìn thẳng từ cành phượng vỹ lên. Đó, giữa cành phượng vỹ có nhiều hoa nhất đó. Đám mây xám ở dưới là người đàn ông cuồn cuộn bắp thịt, đang rướn đầu lên. Bên trên là đám mây trắng - người đàn bà đang chống tay quỳ gối, mặt ngước lên trong ánh sáng rực rỡ, ngập khoái lạc. Đám mây dưới lưng người đàn ông là lụa vàng, có lẽ xiêm y của người đàn bà vừa trút bỏ.

      Thằng bé khoái tỉ, rên:

      - ừ nhỉ, đẹp quá! Giống quá!

      Ông nhiếp ảnh bẻ lại:

      - Giống cái gì?

      - Chuyện, thì giống làm tình.

      - Mày thấy người ta làm tình bao giờ chưa?

      - Có rình, nhưng chưa bao giờ thấy.

      - Thế mà cũng giám hươu là giống với khác?

      Thằng bé không ngờ ông khách đang say sưa trỏ hình mây cho nó, lại thình lình "giở chứng" bắt bẻ vô lý, nó cụt hứng:

      - Thì tôi thấy cái mà ông hươu ra trên trời.

      - Tao mà hươu thế đếch nào được. Vả lại, mày nhìn lên trời coi. Hình làm tình đâu?

      Thằng bé nhìn lên trời, đám mây đã tản mạn.

      Huyến trân trọng lau chùi cái máy ảnh "Vôlăngđe", đánh xi-ra cả hộp da và quai đeo. Lòng chàng khấp khởi mừng vì tổ chức vừa gọi chàng về phục vụ tại Trung ương. Chàng không thể ngờ được sự nghiệp mình lên như vậy.

      Nhưng trước khi vào ATK (an toàn khu), Huyến phải thu xếp một việc -một lời hứa.

      Số là cô bé con bà Quang Ký tên Thoa, bị mặc cảm xấu. Nó đứng trước gương cả ngày xoi mói từng mụn trứng cá, từng cái lông măng trên mép và than xấu. Bà mẹ thương hại đứa con một, ôn tồn kiên nhẫn nói cho nó biết "Con là đứa con gái bình thường, nếu không nói là xinh xắn, và nhất là duyên dáng. Con gái, cái duyên mới là cái đẹp kín, đẹp bền". Bảo mãi nó vẫn không tin, có lần bà bực mình nói:

      - ừ đấy! Mày xấu như con ma lem. Rồi làm gì được bây giờ?

      Con bé coi câu nói dỗi của mẹ như một bản án tuyên ngầm nay mới bật ra. Nó uống thuốc ngủ tự tử. May mà nó sợ uống nhiều thuốc quá cái mặt chần vần, chết trông khiếp, nó chỉ uống 5 viên ganidan, anh thợ ảnh phát giác cứu kịp.

      Huyến thường lại hiệu Quang Ký mua phim, tráng ảnh. Một hôm chàng tới lúc vắng khách, nghe được câu chuyện giữa mẹ con. Bà Quang Ký kéo đồng minh:

      - Đấy chú Huyến coi. Mặt mày con bé như vậy mà nó cứ tự chê xấu.

      Huyến lớn tuổi chưa có vợ, cũng chỉ vì cái tật nhát gái. Nói tới chuyện nhan sắc phái nữ, chàng đâm lúng túng, không dám nhìn cô bé, cũng chẳng dám nhìn bà mẹ, một bà góa quá mặn mòi, chỉ nói vu vơ:

      - À, à, vậy hả?

      - Đấy, mẹ thấy chưa? Ai cũng biết con xấu.

      Thoa mếu máo nói, rồi vùng vằng vén mành chạy tọt vào nhà trong. Hai người lớn đứng ngây ra, ai trong lòng cũng trách người kia, nhưng miệng lại tự trách mình:

      - Khổ chưa! Tôi ăn nói vô ý vô tứ quá.

      Lần sau chàng tới hiệu, kín đáo nhìn "cô bé xấu xí". Huyến đi lại tiệm ảnh này có dễ trên ba năm, thành như người thân, nhưng không để ý sự hiện diện của đứa con gái nhỏ của bà chủ. Bây giờ nói tới xấu đẹp, nhà nhiếp ảnh chân dung mới thử quan sát và "giật mình" ... Một nụ hoa vừa nở, kín đáo nhưng mãnh liệt, dưới làn da trắng hồng. Đặc biệt là đôi mắt to cực đẹp, tia nhìn như xót xa chiếu vào mình mà người được nhìn cảm thấy như được xót thương, êm dịu trong lòng. Chỉ có mái tóc làm cho khuôn mặt cô tóp lại phía trên. Cô cài tới bốn năm cái kẹp tóc. Huyến "ngứa nghề", bàn với bà mẹ, rồi nói với cô bé:

      - Mẹ cháu nói cháu đẹp. Cháu nói cháu xấu. Chú là người giữa, không biết bênh ai. Bây giờ chú nhờ cái máy ảnh nó làm trọng tài. Để cho chú chụp cho cháu dăm tấm ảnh, nhé.

      - Để làm gì, chú?

      - Để coi chơi vậy thôi. Xem cái máy ảnh nó nói sao.

      - Xấu quá, chụp ra ảnh, coi xấu hổ chết.

      Cô gái nào chả ưa chụp ảnh. Huống hồ con nhà ảnh, mà mấy năm nay Thoa  chỉ chụp ảnh một lần làm thẻ học sinh. Cô bé đồng ý, chỉ chờ ngày thuận tiện cho cả hai chú cháu. Loay hoay xuýt nữa Huyến quên giao hẹn.

      May mà chàng chợt nhớ ra đúng lúc sắp lên đường đi xa không biết đến bao giờ có dịp gặp lại.

      Thoa theo chú Huyến ra ngoài trời. Huyến không muốn mượn phòng chụp trong hiệu, để khỏi mất lòng người thợ của cửa hiệu. Trong Vườn Bách thảo, Huyến bảo cô gái ngồi trên ghế dài ngắm nghía. Thoa biết bị ngắm, má ửng hồng, lơ đãng nhìn những tia nắng xuyên qua kẽ lá, vẫn ánh mắt thương mình mà xót xa tới cỏ hoa. Huyến chuẩn bị đồ nghề xong, tiến lại, tự tay gỡ mấy cái kẹp tóc trên đầu "người mẫu". Gỡ tới cái kẹp thứ tư, thì trước mặt chàng không phải là một người mẫu nữa, cũng không phải cô cháu gái, tay chàng bỗng nhiên run rảy, vướng víu trong đám mây nuột nà, chàng nói trong hơi thở đứt quãng:

      - Cháu tự gỡ nốt cái kẹp còn lại ra. Xổ tóc, rồi chải về phía sau.

      Nàng vâng lời. Huyến bấm máy ngay từ lúc nàng bắt đầu xổ tóc và nghiên vai chải, cho tới khi ngước mặt lên để tóc chảy xuống vai, và vòng tay cài bím.

      - Xong.

      - Chú chụp bao giờ vậy? Cháu đã chải tóc xong đâu nào?

      Ánh mắt nàng thắc mắc, môi trề ra nghi ngờ. Huyến chụp vội hình đó, đóng máy ảnh lại nói:

      - Chụp trong lúc cháu chải tóc. Chải xong thì không cần nữa.

      - Nhanh thế!

      - "Chụp" phải nhanh chứ.

      Nàng cười khanh khách. Lần đầu tiên Huyến nghe tiếng cười trong trẻo đó.

      - Chú làm như chụp chuồn chuồn, bươm bướm.

      Huyến gom gói đồ nghề xong, ngồi xuống cạnh nàng:

      - Gần như vậy. Hồi nhỏ, khi lần đầu tiên được cầm trong tay cái máy Roleiflex của ông chú, chú thấy cả bụi chuối xanh chui tọt vào tấm kính đục kẻ ô vuông, tầu lá đong đưa, chú chỉ mơ ước được làm nghề chụp ảnh. Hai chữ "chụp ảnh" nghe như một việc phù phép -"chụp" lấy cây chuối mà nhét vào cái hộp nhỏ.

      - Chú làm nghề chụp ảnh là vì thích "chụp"?

      Đến phiên Huyến cười lớn, và tự nghe chưa bao giờ mình cười tự nhiên như vậy:

      - Đúng. Nhưng không phải chụp nguyên đối tượng hoặc biến dạng đối tượng như nhốt người vào cây đèn thần, mà chụp lấy cái rung động của chính lòng mình trên đối tượng.

      Không biết nàng có hiểu lời Huyến không, nhưng im lặng như suy nghĩ. Nàng bào đôi guốc xuống khoảng đất lõm dưới chân cho lõm thêm, như đánh dấu chỗ ngồi, như tìm kiếm một ý tưởng, một kỷ niệm nào trong đó.

      - Chú vui?

      - Ngay lúc này, ở đây thì vui. Cả đời thì buồn vui lẫn lộn.

      - Cháu chỉ có buồn.

      - Sao vậy?

      - Cháu không còn bố.

      - Còn chú không có gia đình. Cháu, ít nhất còn mẹ.

      - Mẹ cháu đẹp quá.

      - Sao lạ thế? Có mẹ đẹp càng hãnh diện chứ. Mẹ cháu lại yêu cháu thế.

      - Mẹ chả chia cho cháu một tí đẹp.

      Huyến phì cười:

      - Yêu thương, vui buồn còn có thể "chia" được. Nhan sắc là trời cho, chia thế nào được?

      - Vì vậy cháu mới buồn.

      - Nhưng chú cam đoan cháu rất đẹp. Huyến vỗ vào cái máy ảnh. Rồi cháu sẽ phải tin chú. Rồi mọi người sẽ thấy cháu đẹp.

      Hôm sau tới giao phim, căn dặn và từ giã, Huyến lại buồn. Nỗi buồn tinh khôi làm cho chàng vui - rằng khi chia tay được ... buồn. Chàng thấy rõ Thoa cũng buồn.

      Nhưng công tác bận rộn làm cho Huyến quên ngay đời sống thành thị, quên cô bé mặc cảm xấu xí. Thỉnh thoảng chàng mới thắc mắc không biết các tấm ảnh chàng chụp Thoa ra sao, và không biết bà Quang Ký có theo lời chàng dặn, chọn những tấm đẹp nhất phóng ra treo ngoài cửa kính và trong hiệu ảnh không.

      Hiện tại giấc mơ lớn nhất của Huyến là chụp được Cụ. Làm sao mình cũng chụp được tấm ảnh như Vũ Năng An chụp Bác xắn quần móng lợn ngồi nói chuyện với bộ đội trong rừng Đoan Hùng? Cầu được ước thấy, do sự gởi gấm của một bà cô ruột, Huyến được anh Lê Văn Lương nâng đỡ và được xung vào đoàn nhiếp ảnh gia theo Bác đi kinh lý mặt trận Điện biên phủ. Người ta cất một khán đài có giăng bạt trên đồi. Hàng vạn con mắt hướng về khán đài hồi hộp chờ đợi Bác. Huyến đứng hàng đầu cùng với đoàn nhiếp ảnh. Chàng lăm lăm cầm sẵn máy ảnh chuẩn bị, căng thẳng tột độ.

      - Không biết cái ống kính nhỏ bé của tôi có thu nổi kích thước vĩ đại của Bác không?

      Một đồng nghiệp nghé tai Huyến nói nhỏ như vậy, khiến ruột gan Huyến càng nhộn nhạo thêm. Lần đầu tiên Huyến thấy hai chữ "chụp ảnh" -dù theo nghĩa phù phép chàng hiểu thuở bé- cũng không "linh" nữa. Máy có thể "chụp" được người, vật, phong cảnh; không thể "chụp" được thần thánh. Bỗng Huyến đâm lo. Trong máy có phim chưa? Chàng không chắc. Không có gì chắc trong giờ phút thiêng liêng này. Nếu mở máy để kiểm soát bây giờ có thể hai "pô" đầu bị hỏng. Nếu không kiểm soát, có thể hỏng cả sự nghiệp, vỡ cả giấc mơ lớn nhất. Huyến không đắn đo thêm nữa, chàng ngồi xuống mở máy ra kiểm soát.

      Đúng lúc đó, tiếng hô "Bác đến! Bác đến!" xôn xao, không phải từ phía khán đài, mà ở đàng sau. Bác thường đến đột xuất như vậy, ít khi Bác đến vào giờ giấc và nơi chốn ấn định trước. Đoàn nhiếp ảnh đổ xô về đàng sau. Một người đá vào máy ảnh của Huyến văng xuống đất. Túi đồ nghề cũng bị đạp lên. Khi chàng nhặt được đồ nghề, sửa lại máy móc, lếch thếch chạy về sau -bây giờ đã trở thành đằng trước-, thì trễ rồi. Bác đã ra hiệu cho bộ đội ngồi xuống. Thường khi Bác nói chuyện, Bác không thích người ta chụp ảnh lăng xăng, làm chia trí người nghe. Hôm nay cũng vậy, trước những nhà nhiếp ảnh thèm khát vớt vát thêm vài pô sau khi bác đã an tọa, Bác từ tốn dạy:

      - Chụp Bác làm gì, quay máy ra mà chụp nhân dân.

      Mọi người vỗ tay hoan nghênh lời nói thân tình của nhà đại cách mạng. Chỉ có Huyến đứng trơ như trời trồng, muốn khóc. Thế là bao nhiêu mộng ước trở thành mây khói. Huyến bẽn lẽn chĩa máy vào đám đông chụp vài tấm lấy lệ, tự an ủi là mình làm theo lời Bác -"chụp Bác làm gì, quay máy ra mà chụp nhân dân".

      Sự đời không đơn giản như lời Bác nói. Trong cuộc triển lãm ảnh nghệ thuật sau đó, bao nhiêu ảnh chàng chụp nhân dân, dân công, bộ đội, du kích bị loại ra hết. Chàng không được tham dự triển lãm. Huyến gặng hỏi Lương mãi, anh mới thở dài nói:

      - Anh nể chị KL lắm, cũng khó mà đỡ cho chú được. Tại sao chú không chụp ảnh Bác?

      - Tai nạn nghề nghiệp. Như anh biết, em bị người ta đá văng máy ảnh. Vả lại, anh em ai cũng chụp ảnh Bác rồi. Lỡ thiếu em, có hệ gì cơ chứ?

      - Không hệ cho lãnh tụ, không hệ cho tổ chức, nhưng hệ cho chú, cho sự nghiệp của chú.

      Nỗi lo lắng bắt đầu thấm, Huyến cầu cứu:

      - Vậy em phải làm gì bây giờ?

      - Chú viết bài tự kiểm.

      Viết tự kiểm xong, Huyến trở lại sinh hoạt bình thường, tranh thủ quên tai nạn cũ, hướng về tương lai. Chàng tin tưởng cách mạng đã khoan hồng tha thứ. Chàng càng tin tưởng hơn khi có tên tham dự lớp học tập chính trị cho các văn nghệ sĩ. Lớp này được tổ chức sau khi Bác ký sắc lệnh ngày 15.3.1953 thành lập ngành nhiếp ảnh Việt Nam. Bác đích thân tới dạy về tính dân tộc và tính hiện thực trong ảnh Việt Nam. Huyến ghi lòng tạc dạ lời Bác nhắn nhủ riêng ngành nhiếp ảnh: "Phải hiểu nghề ảnh cũng là một loại ảnh nghệ thuật như những nghệ thuật khác, là phải phản ảnh chân thật cuộc sống của quân và dân ta".

      Giữa lúc buồn phiền, Huyến nhận được niềm hạnh phúc bất ngờ - một gói đồ từ thành gởi ra, với lá thư Thoa viết:

      "Chú Huyến kính mến,

      Mẹ cháu bảo cháu viết thư thăm chú khỏe mạnh thì mẹ cháu mừng. Còn về phần gia đình cháu vẫn bình yên. Mẹ cháu bảo cháu khoe với chú việc này: mấy tấm ảnh chú chụp đẹp lắm. Mẹ đem treo trong tủ kính ngoài cửa một tấm, trong hiệu ba tấm to. Nhiều người thích quá, cứ đòi chụp kiểu cháu. Chú Hiển chụp không giống được như chú, nhưng người ta không thôi, cứ tuôn lại chụp, thành ra hiệu nhà cháu đông khách lắm. Bây giờ cháu đã tin lời chú, quên, tin lời cái máy ảnh của chú. Cháu cám ơn chú đã cho cháu khuôn mặt mới, cuộc đời mới. Chú còn nhớ không, ở vườn Bách Thảo chú nói yêu thương, buồn vui có thể chia được, nhan sắc thì không. Bây giờ cháu còn biết rằng không phải chỉ yêu thương, buồn vui mới có thể chia sẻ được. Nhan sắc cũng chia được, hiến tặng được. Hay chỉ người nghệ sĩ mới có khả năng đó? Cháu không biết.

      Mẹ cháu gởi biếu chú mấy cuộn phim và hộp thuốc kí-ninh, nhân tiện gởi chú coi tấm ảnh cháu do chú chụp. Phần cháu chỉ có tấm áo len. Cháu đan lấy đấy.

      Mong chú khỏe mạnh và mong ngày gặp chú.

      Cháu của chú,

      Thoa."

      Huyến đặt hai tấm ảnh vào chiếc áo len, áp vào ngực bồi hồi nhìn đám mây xuôi về phương nam. Rồi vội vã giấu vào ba-lô, lắc đầu như cố xua đuổi một cái gì mà chàng chỉ mong cho nó tới, đừng đi.

      Ngày tiếp thu Hà Nội là ngày hạnh phúc nhất đời Huyến, mộng chung, mộng riêng tròn đầy cả. Thoa đẹp như một mùa xuân rực rỡ. Chàng chỉ biết ngây ra mà ngắm, khiến Thoa bẽn lẽn:

      - Ơ kìa! ...nhìn gì mà cứ đứng ngây ra thế!

      Câu nói bỏ trống chủ từ, Huyến chỉ muốn điền chữ 'anh' vào cho hợp nghĩa, hợp tình.

      Hạnh phúc càng làm cho Huyến hăng say hơn trong nghề nghiệp. Huyến chưa quên được chuyện chụp ảnh hụt lãnh tụ. Tấm ảnh vô hình đó càng ám ảnh đầu óc Huyến nhiều hơn khi chàng khám phá ra một điều quan trọng rằng lãnh tụ rất thích được chụp ảnh. Lần đó Cụ đi thăm Hội nghị thủy lợi Hải Hưng. Trước mắt đông đảo cán bộ và nhân dân, Cụ xắn quần lội phăng xuống nước. Mọi người đổ xô lại, xúm quanh chiêm ngưỡng người lãnh tụ bình dân. Cụ lội vài bước, muốn bước lên, nhưng nhìn quanh chưa thấy ai chụp ảnh, Cụ nhìn thấy người ta vây kín, vừa để chiêm ngưỡng Cụ, vừa để làm hàng rào ngăn đỉa cho Cụ. Biết vậy, nhưng mấy khi có cảnh độc đáo này, mà các tay chụp ảnh cứ đứng lóng ngóng trên bờ, Cụ hơi xẵng giọng:

      - Các cô các chú đứng ra hai bên để các chú nhiếp ảnh làm việc chứ.

      Mọi người vội vàng giạt ra, và các tay nhiếp ảnh lật đật nhào xuống nước chụp Cụ. Nhiều anh có thể đứng trên bờ chụp, cũng nhào xuống nước, văng cả bùn vào ống kính, hết chụp. Huyến chụp được nhiều tấm. Một trong các tấm ảnh này đã cứu vớt Huyến. Ảnh của chàng được chọn tham dự cuộc triển lãm nghệ thuật lần thứ tư do Ban Liên lạc nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức tại Hà Nội. Tuy vậy, đánh giá chung, cuộc triểm lãm này được coi là thất bại, nếu lấy phản ứng của Cụ mà đo lường. Bởi vì sau khi Cụ coi ảnh xong, ban tổ chức đưa sổ vàng xin Cụ ký, Cụ không ký mà lảng sang chuyện khác. Cụ kể kinh nghiệm làm ảnh của Cụ như thế nào ở Pari, các cô các chú phải làm ảnh ra sao. Người ta lấy giấy bút ra ghi chép.

      Cụ căn dặn các cô các chú đừng quên điều quan trọng nhất là tính chính trị quyết định tính thẩm mỹ của một tác phẩm nghệ thuật.

      Cuối cùng thấy anh em mất tinh thần quá, Cụ vẫy anh Thế Lữ lại trình sổ vàng, và miễn cưỡng viết một câu:

      "Các cô các chú phải cố gắng hơn nữa để tiến bộ hơn nữa".

      Huyến để ý trong cuộc triển lãm không có nhiều ảnh Cụ. Ban tổ chức đã đánh giá sai lời Cụ "Chụp Bác làm gì. Quay máy ảnh ra mà chụp nhân dân". Từ đó chàng hạ quyết tâm thể nào cũng phải chụp một tấm ảnh Cụ thật đẹp, thật độc đáo.

      Dịp may bằng vàng đến với Huyến lần thứ ba. Đó là dịp Cụ đi thăm nạn nhân bão lụt ở Ninh Bình. Có điều kỳ lạ là liên tiếp nửa tháng trời mưa rơi tầm tã, nước lũ tuôn về lênh láng sông ngòi, đồng ruộng, bão tố hoành hành suốt ba ngày ba đêm. Vậy mà đúng ngày Cụ về thì bão ngưng, trời quang mây tạnh.

      - Bác làm phép lạ!

      - Bác là bình minh xua tan bóng tối!

      - Bác là minh quân đem lại mưa thuận gió hòa.

      - Bác thay giời làm mưa, cướp quyền tạo hóa làm nắng.

      Những phát biểu như vậy, do cán bộ địa phương mớm cho nhân dân, đúng ra không hợp với nếp sống văn minh dân chủ, nhưng khi tới tai Cụ, Cụ chỉ mỉm cười thoải mái, không một lời trách móc. Huyến liền nảy ra một ý - chàng sẽ chụp một tấm ảnh nói lên lòng tôn sùng của nhân dân đối với Cụ, và uy quyền của Cụ đối với cả trời đất. Chàng chụp vài chục tấm ảnh gởi về báo Nhân Dân. Tờ báo chọn đăng trên trang nhất đúng tấm ảnh chàng ưng ý nhất. Ảnh chụp Cụ đứng giữa nạn nhân bão lụt, đang chỉ tay trên một mặt nước mênh mông như ra lệnh, xa xa một mái nhà trôi bồng bềnh. Chàng khéo léo lấy được luồng sáng rực rỡ hắt từ vai trái lên khuôn mặt phương phi của cha già dân tộc. Chàng cắt báo lấy tấm ảnh nhét túi, lâu lâu lại giở ra ngắm.

      Huyến đang hí hửng vì thành quả vẻ vang thì anh Lương gọi lên, nghiêm giọng nói:

      - Chú lại gây tai họa nữa rồi.

      Huyến giật mình:

      - Tai họa gì? Em không hiểu.

      Lương làm vẻ kiên nhẫn:

      - Tấm ảnh chú đăng trên báo Nhân Dân sai quan điểm.

      Ba chữ "sai quan điểm" làm Huyến choáng váng, nhưng chàng không hiểu cớ sự tại sao:

      - Thưa anh, thế là thế nào?

      Lương thò tay vào túi áo Huyến moi ra một tấm ảnh, như làm ảo thuật. Huyến đang ngơ ngác không hiểu tại sao Lương biết chàng cất tấm ảnh trong túi, thì Lương đã tinh quái:

      - Biết ngay mà. Chú đắc ý vì tấm ảnh này lắm. Nhưng nhìn đây! Chú có thấy sự đối chỏi không?

      - Dạ, em chỉ thấy sự đối chỏi giữa thiên nhiên khắc nghiệt và sự hiện diện nhân từ của Bác.

      - Không phải sự đối chỏi đó, mà là sự đối chỏi giữa mặt Bác với mặt nhân dân đứng xung quanh.

      - Em vẫn chưa hiểu.

      - Bác mặt mày phương phi béo tốt, còn nhân dân mặt mày ai cũng ốm đói. Bác quần áo tươm tất đứng giữa nhân dân quần áo tả tơi. Chụp ảnh như vậy là mất quan điểm, phản tuyên truyền.

      Tự ái nghề nghiệp nổi lên, Huyến quên sợ:

      - Nhưng đó là hiện thực mà.

      Lương quắc mắt lườm:

      - Còn ngoan cố nữa. Tính hiện thực với tính chính trị, cái gì quan trọng hơn?

      Huyến giả bài nhưng lòng bất phục:

      - Tính chính trị ... Nhưng ...

      - Nhưng gì?

      - Việc Bác ưu ái thăm dân và đem ánh sáng hy vọng, chế ngự thiên nhiên cũng thuộc về tính chính trị. Em đã tranh thủ biểu hiện được cả tính chính trị lẫn tính hiện thực ...

      Lương cắt ngang:

      - Trên phê bình rằng chú chỉ biết lấy con mắt thịt, ống kính thủy tinh mà chụp. Thiếu con mắt chính trị. Có hiện thực, mà chưa phải là hiện thực xã hội chủ nghĩa.

      Huyến không kềm được sự ấm ức:

      - Không nhẽ hiện thực xã hội là nói dối? Em chụp ảnh chứ có vẽ tranh đâu mà có thể bóp méo sự thật như ý muốn. Như anh biết, ánh sáng có thể thay đổi chiều sâu trên khuôn mặt, làm cho một người béo ra hay gầy đi một tí. Còn như làm cho mặt Bác gầy đi như nạn nhân bão lụt, thú thật, em chưa được học kỹ thuật đó. Còn quần áo, không nhẽ em phải trét bùn lên quần áo Bác cho lấm lem như nhân dân để chụp?

      Lương không ngờ Huyến to gan như vậy, ông quát lên:

      - Ê! Chú phản động hả? Chú dám trét bùn lên Bác hả?

      Hai chữ "phản động" làm cơn nóng trong Huyến tiêu tan như lửa gặp nước. Huyến lạnh toát xương sống. Á khẩu. Lương, ngược lại, trở thành bình tĩnh tới lạnh lùng:

      - Thôi, chú lên anh Thế Lữ mà ngoan cố. Khả năng bao che của tôi chỉ tới đây thôi.

      Lương làm một cử chỉ xua đuổi. Huyến bước ra, bỗng quay lại:

      - Vụ này người chọn ảnh trên tòa soạn có trách nhiệm chứ?

      Lương cười khẩy:

      - Người ấy "trách nhiệm" rồi. Chính Bác đích thân "trách" đấy.

      Huyến than thầm "Thế thì chết thật rồi". Chàng lên Thế Lữ chỉ là để nhận lệnh thuyên chuyển. Chàng bị ghép tội phản tuyên truyền, một lỗi nặng nhất trong nghề thông tin tuyên truyền. Huyến thầm biết ơn Lương đã không báo cáo về phát ngôn "trét bùn". Nhưng lại mắc vào một lỗi, một tội, nặng hơn. Khi ra khỏi cửa văn phòng Thế Lữ, Huyến lẩm bẩm:

      - Thế thì cứ sắm sẵn nhiều bộ mặt nạ, cái béo, cái gầy, có phải tiện không?

      Cái câu này lại lọt vào tai cô bí thư ngồi bên ngoài.

      Ra khỏi trại học tập cải tạo Huyến ra điên. Ban ngày đi ăn mày và ngắm mây. Ban đêm về ngủ tại chân cầu.

      Có điều lạ là trong bóng tối điên loạn của tâm trí, giấc mộng "chụp" vẫn đeo đuổi ông. Nhưng nó bị ác mộng béo gầy trì kéo. Thành ra ông đi lang thang ngoài đường, tay bắt ruồi, miệng nói:

      - Tao "chụp" mày!

      Nếu chụp trúng, ông vò nát con ruồi, nói:

      - Tao cho mày gầy.

      Đi qua bờ dậu nhà ai, ông ngắt một quả thầu dầu, bóp nát:

      - Tao chụp mày. Rồi:

      - Tao cho mày béo.

      Xế trưa xin được miếng cơm miếng khoai, ông thường vào vườn Bách Thảo, ngồi trên cái ghế, chỗ có thanh gỗ gẫy, đặt chân vào đúng khoảng lõm dưới đất. ăn xong ông nằm dài ra ghế ngắm mây, nói lảm nhảm.

      Một chiều chủ nhật, ông tới chỗ "của ông", đã có hai mẹ con ai ngồi trước. Ông lượn một vòng, tới trước mặt người mẹ hoạnh:

      - Chỗ này của tôi.

      Người thiếu phụ ngẩng mặt lên. Chính là Thoa. Nàng thảng thốt:

      - Trời ơi! Có phải là anh ... chú Huyến đây không?

      Ông không nhận ra nàng. Nhưng không biết có sợi dây linh cảm gì khiến ông hòa hoãn ngồi xuống đầu ghế kia, và bắt đầu gạ chuyện thân mật:

      - Chị cũng ra đây ngắm mây?

      - Cháu đưa con đi hóng mát. Chú ra tù bao giờ? Chú khỏe không?

      - Bao giờ chả khỏe. Mẹ con khỏe chứ?

      - Cám ơn chú, khỏe ạ.

      - Khỏe thì khỏe. Cứ ngắm mây là khỏe. Khỏe người, sáng mắt, sáng lòng.

      Đứa bé sợ người lạ, nhảy vào lòng mẹ. Người thiếu phụ đưa tay vuốt tóc con, mân mê từng lọn tóc, mắt xa vắng mọng nước.

      - Sao mẹ tháo kẹp tóc của con?

      Nàng xới năm ngón tay vào tóc con, dịu dàng:

      - Cho mát ... Cho sáng mắt ... sáng lòng.

      Huyến reo vui như gặp người tri kỷ:

      - Đúng lắm! Đúng lắm! Nhìn mây sáng mắt sáng lòng. Mây thiên hình vạn trạng, ta muốn nhìn ra cái gì cũng được. Không ai kiềm chế được mây bay. Không ai kiểm soát được ta nhìn thấy gì trong mây. Tôi đã nhìn mây bảy năm trong tù mà không ai kiểm soát được.

      Hai người hàn huyên lâu lắm về những đám mây. Cho tới khi mây chiều kéo đầy trời, khó phân biệt hình thù, Thoa giắt con đứng lên. Trước khi về nàng nói:

      - Mai chú ra đây sớm, ta nói chuyện tiếp về mây, nhé.

      Sáng sớm hôm sau, đưa con vào vườn trẻ xong, Thoa vào vườn Bách Thảo. Huyến đã ngồi đó từ trước. Vẫn không có dấu hiệu gì ông nhận ra nàng, mặc dầu nàng giữ nguyên kiểu tóc như hôm chụp ảnh năm xưa, vẫn ngồi trên đầu ghế và đặt chân trên hai khoảng lõm dưới đất. Nàng mời Huyến ăn xôi. Ông ăn tự nhiên như một khất sĩ. Ăn xong ông vội vàng chỉ lên chân trời phía đông:

      - Hãy nhìn đám mây kia!  Đó là cảnh Sáng thế ký.

      - Cháu không hiểu sáng thế ký là gì.

      - Phải rồi, thời buổi này người ta không đọc những sách đó nữa. Đó là sách phản động, sách của Thiên chúa giáo. Đó là cuốn sách đầu tiên trong thánh kinh, nói về việc tạo dựng trời đất. Chị nhìn kia: Mặt trời ẩn sau chín tầng mây viền hào quang. Một dẻ quạt ánh sáng chói lọi xuyên hằng trăm cụm mây ngũ sắc, tỏa bình minh xuống trần gian ...

      - Cháu thấy cảnh này gần như hằng ngày. Thật tôn nghiêm.

      - Việc sáng tạo xảy ra hằng ngày.

      Thoa thấy Huyến nói năng mạch lạc, nàng thăm dò:

      - Chú ... anh Huyến, anh có nhận ra em không? Thoa đây.

      Huyến ngơ ngác:

      - Thoa nào nhỉ?

      - Thoa mà anh đã sáng tạo, mà anh nhìn ra. Thoa mà anh đã biến xấu thành đẹp.

      Huyến rùng mình:

      - Chớ! chớ! Đừng biến cái xấu thành cái đẹp. Đừng biến cái đẹp thành cái xấu. Không ai làm được việc đó hết. Kể cả nghệ sĩ. Kể cả nghệ sĩ bị tù đầy, tra tấn.

      Một vài bóng người khả nghi đi qua lại. Thoa nghĩ nên cáo từ người tù quản chế. Nàng nhét vào túi Huyến ít tiền, rồi đứng lên nói:

      - Anh còn ôm giấc mộng thiếu thời chụp ảnh không?

      - Còn chứ.

      Thoa cấp cho Huyến một cái máy ảnh xoàng. Chụp xong ông đem lại rửa. Toàn là hình mây. Nhưng những tấm ảnh hỏng đen thui lại là những tấm ông nức nở khen đẹp và kể lể nội dung, bố cục tưởng tượng. Vì thế sau này bà Quang Ký và nàng Thoa chỉ đổi cho ông những hộp phim rỗng và khi ông trở lại lấy ảnh, giao toàn ảnh hỏng, trắng hoặc đen. Lần nào ông cũng say mê ngắm, ngả mũ cám ơn và nói:

      - Chị cho khất nhá. Lần sau giả luôn thể.

      Có gì đâu mà phải giả. Đó còn là dịp tốt hai mẹ con dúi cho ông những gói cơm nắm và chút tiền. Ông cứ đi lại như vậy gần năm trời. Bà Quang Ký không muốn lôi thôi với công an, nên làm bộ lạnh nhạt với Huyến. Còn Thoa nhiều khi không kềm lòng được.

      Một tuần lễ mưa phùn phủ khăn tang trên thành phố Hà Nội. Mưa tạnh hai ngày mà Huyến không tới hiệu ảnh, Thoa ra vườn Bách Thảo tìm. Hơi nước còn ngập trong không gian và trên cỏ cây. Nàng ngồi trên chỗ cũ, nhích ra một chút, vì hai dấu chân đã thành hai vũng nước mưa. Nắng lên, thằng bé bán lạc rang tới. Nó cho nàng biết chú Huyến chết rồi. Chính nó ở bên cạnh khi chú chết ở chân cầu.  Kể về những ngày cuối cùng của chú ra sao, xong nó hỏi:

      - Chị quen chú Huyến, chị có biết tại sao chú Huyến bao giờ cũng quay một vòng trước khi ngồi?

      Đang khóc đau đớn, Thoa nín bặt, tò mò:

      - Chị không biết, em nói cho chị nghe đi.

      - Chú nói chú bắt chước con chó khôn.

      - Thế nào là chó khôn?

      - Chó khôn quyện ba vòng mới nằm, để coi có nguy hiểm xung quanh không. Chú cần an toàn khi chú ngồi ngắm mây.

      - Thế khi đi ngủ chú có "quyện" quanh giường không?

      - Chú không có giường. Em cũng không biết thường ngày chú ấy ngủ nghê ra sao. Chỉ biết lần cuối cùng khi em thấy chú ngất xỉu trong vườn Bách Thảo dưới nước mưa, em đưa chú về chân cầu, chú ấy vào thẳng ổ nằm xuống, nói:

      - "Bây giờ tao không cần quyện nữa. Tao lượn trên mây". Rồi chú đi êm ái.

      Kể xong, thằng bé lôi trong thùng đậu phọng ra cái máy ảnh:

      - Chú bảo em đưa lại cho chị cái này.

      Thoa  nghẹn ngào nhận lấy cái máy ảnh. Nàng cẩn thận quay xem có phim trong máy không, thấy trục phim nhẹ tuột, nàng mở phòng tối ra xem, thấy một tấm ảnh vàng úa. Tấm ảnh nàng.

      Nàng cố giấu tiếng nấc bằng cách nhìn xuống hai vũng nước dưới chân. Một giọt nước mắt rơi xuống, khua động đám mây

Tâm Thanh