(3) Doğu Anadoluda ve Kafkaslarda Birinci Dünya Savaşı üzerine tarih yazımı şaşılacak ölçüde kıttır ve var olanın da çoğu kasden çarpık tutulmuş bir bakış açısından yazılmıştır. Benim araştırmama için bazı genel kaynaklar,yararlanılabilir durumdaydı. Örneğinde bu bölümde [metinde] askeri harekat üzerine aktarılan ayrıntıların çoğu, Kafkasyadaki savaşlar üzerine yazılmış sırf askeri tarih niteliğindeki en iyi kitaptan W. E. D. Allen/Paul Muratoff'un Cambridge'de 1953'de basılmış Caucasian Battlefields adlı eserinden alınmıştır. Bununla birlikte şunlardan yararlanıldı: General C. Korganoff La Participation des Armeniens a la Guerre Mondiale sur le Front du Caucase (1914-1918), Paris 1927; Komutan M. Larcher, La Guerre Turque dans la Guerre Mondiale, Paris, 1926; A. Poidebard, Militaire des Armeniens sur le Front du Caucase, Reveu des Etudes Armeniennes, I, 1920, s, 143-161; T.C Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklal Harbi, Ankara, 1962-1968.
Ermeni-Osmanlı ilişkileri konusunda, kitaplarda "gerçekler" diye yazılıp çizilmesi adet olmuş birtakım varsayımların sorgulanmaksazın ve pek talihsiz biçimde onun tarafından da kabullenilmiş olmasına rağmen, Norman Ravitch, Ermeni sorununun tarih bibliyografyası üzerine ilginç bir analiz yazısı yayınlamıştır. (Encounter, C. LVII, No. 6, Aralık 1981.s, 69-84). Onun makalesine, aşağı yukarı 1980'e kadar, konuya ilişkin olarak batılılarca yayınlanmış eserlerin bir özeti gözüyle bakılabilir. Kuşkusuz o zamandan beri birçok yeni yayın yapılmıştır, ayrıca Türk ve Ermeni tarihçilerin verdiği bir hayli bilgiyi Ravitch incelememiştir. Konuyla ilgili olup kendilerinden yararlanılmış başlıca kitapları burada, bir yorum yapmaksızın, listelemek yersiz olmayacaktır:
Arthur Beylerian, Les Grandes Puissances, I'Empire Ottoman etles Armeniens dans les Archives Française (1914-1918), Paris, 1983.
Yusuf Hikmet Bayır , Türk İnkılabı Tarihi, c. III, bölüm 1-4, Ankara, 1953, 1955, 1957, 1967.
Kamuran Gürün, The Armenian File, London, 1985.
Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul c. I, 1976.
Richard G. HovannisianArmenia on the Way to Independence, Los Angeles, 1967.
Richard G. Hovannisian The Republic of Armenia 2 cilt, Berkeley, 1971 ve 1982.
Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, İstanbul 1969 (daha yeni baskısı da vardır: İstanbul 1988)
Firuz Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), New York 1951 (yollamalarımız Hypreion yayınevinin yeni basımındadır: Westport, Connecticut, 1981).
Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1970.
Akaby Nassibian Britian and the Armenian Question, 1915-1923, London, 1984.
İnayetullah Cemal Özkaya, Le Peuple Armenien et les tentatives de reduire le peuple Turc en servitude, Ankara, 1971.
H. Pasdermadjian, Histoire de l'Armenie 3. bsl, Paris 1971.
Esat Uras Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950.
Bütün bu kitap boyunca Avrupa kaynaklı yayınları olabildiğince kullandım. Bunun nedeni, kısmen tam konuya ilişkin Osmanlı arşiv kaynaklarını elde etmenin güçlüğüydü ama asıl neden, bilim çevrelerinde, Osmanlı imparatorluğundaki Müslüman-Hristiyan ilişkilerinin incelenmesi sözkonusu olduğunda öteden beri kendini göstermiş peşin yargılı kanılardır. Daha açık söyleyişle, Osmanlıların olayları kasden çarpıtarak anlatan propaganda kitapları yayınlaMAdıgı [[Burada vurguyu ben yaptım, H.N]] ve hatta Osmanlılarca yayınlanmış [Rus ve Ermenilerin] vahşet eylemlerini konu almış kitaplarında anlatılanların gerçeği yansıttığı kanıtlandığı halde [Avrupa ve Amerikalı okuyucular için] Avrupada yayınlanmış kaynaklar daha inanmaya değer sayılacaklardır. O yüzden böyle kaynaklardan yararlanmaya ağırlık verdim. Bu kitapta incelenen tarih olaylarının çoğu bakımından Avrupada yayınlanmış kaynakları kullanmanın sakıncası en az düzeydedir. Avrupalıların düzenlediği [Dışişleri arşivlerinde bulunan o zamanın konsolosluk raporları gibi] kayıtlar boldur ve Avrupalıların gözleriyle gördüklerine ilişkin gözlemleri, [kanıt olarak] kullanılabilir, buna karşılık Avrupalıların önyargılarından kaçınmak da mümkündür [Onları doğruluğu kuşkulu diyerek bir yana koymak yerinde olur] Ancak bunu yapmak Osmanlının doğusu için hele Birinci Dünya Savaşı dönemi bakımından mümkün olamadı. Özellikle daha önceki bölümlerde kendilerine çok geniş ölçüde dayandığım bilgi kaynakları -İngilizlerin [konsolosluk raporları] Birinci Dünya Savaşı boyunca ve hemen sonra olan bitinler için pek korkulacak [hiç güvenilmeyecek] kaynaklardır. İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu ile savaş durumunda bulunduğundan o dönem için İngiliz konsolosluklarından gelme bilgi kaynakları yoktu. Üstelik konsolos olmayan İngilizler, Fransızlar ve Amerikalılar tarafından savaş döneminde yazılmış her ne varsa bunların tümü "savaş zamanı propagandası" başlığı altına giriyordu. Aynı dönemde Almanları hedef alan bozuk ağızlı propaganda metinlerinden de beter olan bu metinler, ne gerçeğe uygundu ne de yararlanmaya [herhangi bir yönden] elverişli idi. Bu nedenle büyük savaşta Müslümanların ahvali üzerine, Osmanlı kaynaklarından başka dürüst kaynak yoktu.
Çok şükür ki, Birinci Dünya Savaşı dönemine ilişkin Osmanlı askeri belgelerinin yayınlanmasına başlanmıştır. Ben bu belgelerin hem Osmanlı Türkçesiyle yazılmış asıllarını hem de İngilizceye yapılmış çevirilerini inceledim ve şu kanıya vardım ki o kaynaklarda Müslümanların içinde bulunduğu koşullar tam doğru olarak betimlenmiştir. Bunlar "olay yerinde" bulunan gözlemcilerin gerçek raporlarıydı. Bunlar ayrıca, o dönemin Osmanlı basılmış bilgi kaynakları ile (mesela bu kitapta başka yerlerde kendilerinden aktarma yapılan Osmanlı Tahkikat Komisyonu raporları ile) birbirine uygunluk gösteriyordu. Bunlar (Müslümanların işlediği suçları belirtmemişlerdir diyerek) Müslümanların Ermenilere karşı yaptığı eylemler konusunda bir tarihçe çıkarmak için kullanılmayacak iseler de, Ermenilerin Müslümanlara karşı yaptığı eylemleri saptamak bakımından pek mükemmel kaynaktırlar ve işte benim anlatmak istediğim de bu eylemlerin öyküsüdür. Onların [Osmanlı belgelerinin] Müslümanları [Müslümanların başına gelenleri] odak noktası edinmesi, değerlerini azaltmaz. [Bunların anlattığı olaylardan söz eden] Ermeni kaynaklı, yahut Ermeni nitelikli bilgi kaynakları da ayrıca bol sayıda mevcuttur.
