LECIONO 5
YE DEJUNETO
Matro: Sanne, kande esos la Ido-konfero? En agosto?
Sanne: No, en julio. Ye la 21ma.
Matro: E ube tu dicis ke ol eventos?
Sanne: En Groningen. En la nova universitato.
Matro: Ka tu intencas asistar?
Sanne: Yes ya, La konfero en Elsnigk lasta-yare esis bonega. E ca-yare me esperas rividar omna mea amiki.
Matro: Ka ta yunulo de Suisia asistos ca-yare? Quale il nomesas? Erich, ka ne?
Sanne: Me ne esas certa. Me skribis ad il, ma til nun il ne respondis. Ma me savas ke Jean e Marie-Claire de Francia asistos. E Andreas de Suedia. Qua kloko esas? Me ne deziras perdar la autobuso.
Matro: Esas sep kloki e duimo. Tu havas sat multa tempo. Tu levis tu plu frue hodie.
Sanne: Me sempre levas me frue! - specale nun ke la vetero esas plu varma e la jorni plu sunoza.
Matro: Quale tua chefo standas?
Sanne: Sioro Brink? Il ne esis en la kontoro hiere. Il iris ad ula kunveno ulaloke kun la nova sekretariino. Ube il obtenis el, me ne savas. El savas nulo. Ed el esas tam ociema. Me facas la vera laboro. Por il, el esas quaze inocenta mieno. Ed elua min kam decanta vesti....
Matro: Sanne, la autobuso!
AAN HET ONTBIJT
Moeder: Sanne, wanneer is de Ido-conferentie? In augustus?
Sanne: Nee, in juli. Op de 21ste.
Moeder: En waar zei je dat het zou plaatsvinden?
Sanne: In Groningen. In de nieuwe universiteit.
Moeder: Ben je van plan het bij te gaan wonen?
Sanne: Ja, wel. De conferentie vorig jaar in Elsnigk was erg goed. En dit jaar hoop ik al mijn vrienden te weerzien.
Moeder: Zal die jongeman uit Zwitserland er ook zijn dit jaar? Hoe heet hij. Erich, toch?
Sanne: Weet ik niet zeker. Ik heb (aan) hem geschreven maar tot nu toe heeft hij nog niet geantwoord. Maar ik weet dat Jean en Marie-Claire uit Frankrijk er zullen zijn. En Andreas uit Zweden. Hoe laat is het? Ik wil de bus niet missen.
Moeder: Het is half acht. Je hebt nog genoeg tijd (over). Je bent vroeger opgestaan vandaag.
Sanne: Ik sta altijd vroeg op! - vooral nu dat het warmer weer is en de dagen zonniger zijn.
Matro: Hoe is het met je baas?
Sanne: Meneer Brink? Hij was niet op kantoor gisteren. Hij ging naar ene bijeenkomst met de nieuwe secretaresse. Waar hij haar vandaan heeft gehaald, weet ik niet. Ze weet niks. En ze is zo lui. Ik doe het echte werk. Voor hem is ze alleen maar een onschuldige blik. En haar minder dan fatsoenlijke kleding....
Matro: Sanne, de bus!
Gramatiko
1 De tijd zeggen (2)
In les 4 heeft u geleerd dat kloko wordt gebruikt bij één uur (un kloko) en kloki voor alle andere tijden, bijv.: quar kloki, sis kloki.
Alle andere tijden worden na het hele uur uitgedrukt (nooit vóór het uur), bijv.:
1.10 - un kloko dek 4.30 - quar kloki triadek
1.15 - un kloko dek e kin 4.40 - quar kloki quaradek
3.20 - tri kloki duadek 5.50 - kin kloki kinadek
3.29 - tri kloki duadek e non 5.53 - kin kloki kinadek e tri
Het is beter (vooral bij dienstregelingen) om de 24 uurs klok te gebruiken, bijv.:
6.00 am - sis kloki 1.13 am - un kloko dek e tri
6.00 pm (= 18.00) - dek e ok kloki 1.13 pm (= 13.13) - dek e tri kloki dek e tri
De volgende woorden zijn ook erg handig als we aan de tijd denken:
matine - s'ochtends (van matino) - ochtend, nokte - s'nachts (van nokto) - nacht, vespere - s'avonds (van vespero) - avond, posdimeze - namiddags (van posdimezo) - namiddag, jorne - overdags (van jorno) - overdag, dimeze - s'middags (dimezo) - middag, noktomeze - middernachts (van noktomezo) - middennacht
Let op: dag als een 24 uurs eenheid is dio. Dag het tegenovergestelde van nacht is jorno.
Tenslotte, de equivalenten van kwart over, half, en kwart voor zijn als volgt:
6.15 - sis kloki e quarimo (lett. zes uur en een kwartier)
6.30 - sis kloki e duimo (lett. zes uur en een half)
6.45 - sis kloki e tri quarimi (lett. zes uur en drie kwartier)
2. Actieve onvoltooide tijd
De a.o.t. wordt gevormd door de -ar van de onbepaalde wijs te vervangen door -anta.
Het kent een aantal manieren van gebruik:
a. als bijvoeglijk naamwoord, bijv.:
me vidis dansanta urso - ik zag een dansende beer (een beer die aan het dansen was)
el prizas la kantanta uceli - zij houdt van zingende vogels (vogels die aan het zingen zijn)
de a.o.t. kan met het werkwoord esar worden gebruikt om nieuwe tijden de vormen.
b. actieve tegenwoordige tijd, bijv.:
me esas skribanta - ik ben aan het schrijven (op dit moment)
Johan esas pleanta - Johan is aan het spelen
(Let op dat alhoewel het perfect normaal is voor de tegenwoordige tijd, het bovenstaande zelden door Idisten wordt gebruikt, zij geven de voorkeur aan de Eenvoudige Tegenwoordige Tijd: me skribas - ik schrijf / ben aan het schrijven, Johan pleas - Johan speelt / is aan het spelen. Maar de vorm is er om gebruikt te worden.)
c. actieve onvoltooid verleden tijd, bijv.:
me esis skribanta - ik was aan het schrijven
li esis vartanta - zij waren aan het wachten
(let op dat het bovenstaande kan worden uitgedrukt met de Eenvoudige Verleden Tijd: me skribis - ik schreef / was aan het schrijven, li vartis - zij wachtten / waren aan het wachten. Maar de actieve onvoltooide verleden tijd is nuttig om te leren en te gebruiken)
d. de actieve onvoltooide toekomende tijd, bijv.:
me esos skribanta - ik zal aan het schrijven zijn
tu esos sufranta - je zult aan het lijden zijn.
(Let op: de gemiddelde Idist zal voor de bovenstaande voorbeelden de Eenvoudige Toekomende Tijd gebruiken:me skribos - ik zal schrijven, tu sufros - je zult lijden. Mocht u enige variatie in deze onvoltooide tijden willen aanbrengen dan kan dit met het equivalent van -os -anta in het Nederlands: zal aan + onbepaalde wijs of zal -end zijn (ik zal werkende zijn))
e. Een vergissing die men vermijden moet. De a.o.t. mag men niet gebruiken als men zal aan of zal -ende vervangen kan door een werkwoord onbepaalde wijs, of waar het een zelfstandig naamwoord is, bijv.:
ik hou van dansen - me prizas dansar
ik hou van het dansen - me prizas la dansado.
hij zwemt liever - il preferas natar of il preferas la natado
3. rangtelwoorden
-esma wordt toegevoegd aan het hoofdtelwoorden, bijv.:
un - één, eerste - unesma (1ma)
twintig - duadek , twintigste - duadekesma (20ma)
du - twee, tweede - duesma (2ma)
drieendertig - triadek-e-tri, drieëndertigste - triadek-e-triesma (33ma)
tri - drie, derde - triesma (3ma)
veertig - quaradek, veertigste - quaradekesma (40ma)
quar - vier, vierde - quaresma (4ma)
vijfenvijftig - kinadek-e-kin, vijftigste - kinadek-e-kinesma (55ma)
kin - vijf, vijfde - kinesma (5ma)
honderdste - centesma, duizendste - milesma (1000ma)
op de zevende dag rustte hij - ye la sepesma dio il repozis
ik ben de eerste hier - me esas la unesma hike
bij het negende gat - ye la nonesma truo.
4. Maanden
(Let op: niet met hoofdletters)
januari - januaro mei - mayo september - septembro
februari - februaro juni - junio oktober - oktobro
maart - marto juli - julio november - novembro
april - aprilo augustus - agosto december - decembro
5. Data
Deze worden in het Ido meestal met gebruik van la en di geschreven, bijv.:
de 3de van september - la 3ma di septembro 25 december - la 25ma di decembro
3 september - la 3ma di septembro 4 maart - la 4ma di marto
In kort mag het zo geschreven worden:
3ma septembro 25ma decembro 4ma marto
Echter het gebruik van la en di heeft de voorkeur in het Ido.
Nog enkele voorbeelden:
el naskis ye la duadek-e-quaresma di oktobro - zij werd de vierentwintigste oktober geboren
il divenis blinda ye la nonesma di februaro - hij werd op negen februari blind
ye la 20ma septembro me iros ad Italia - op 20 september ga ik naar Italië
6. Bezittelijke voornaamwoorden - een opsomming
mea - mij, mijn nia - onze
tua - jouw
vua - uw via - uw, jullie
*ilua - zijn
*elua - haar
*olua - zijn, haar (dingen)
**lua -zijn, haar, lia - hun
(Zie ook de opsomming van persoonlijke voornaamwoorden in les 4 waarop de bezittelijke voornaamwoorden zijn gebaseerd)
*Deze zijn gebaseerd op de volledige vormen van de persoonlijke voornaamwoorden. Zie les 4
**Deze is gebaseerd op de algemene voornaamwoord 'lu'. Zie les 4
Verdere voorbeelden:
Ka vu vidis ilua hundo? - Heeft u zijn hond gezien?
No. Quale lua hundo aspektas? - Nee. Hoe ziet zijn hond eruit?
Me manjis mea pomo, pose ilua banano, e pose elua oranjo. - Ik at mijn appel, daarna zijn banaan, en daarna haar sinaasappel.
El vendis lua chapelo e donis la pekunio a mea vicini. - Zij verkocht haar hoed en gaf het geld aan mijn buren.
7. Vergelijkingen
a. gelijkstelling
Dit wordt het best uitgelegd aan de hand van voorbeelden, bijv:
la jorno esas TAM longa KAM la nokto - de dag is ZO lang ALS de nacht (even...als)
la kuko esas TAM bona KAM la torto - de koek is ZO goed ALS de taart (even...als)
Marie esas TAM ociema KAM Petra - Marie is ZO lui als Petra (even...als)
b. Overtreffende trap
Wederom, bestudeer de voorbeelden:
London esas PLU granda KAM Dover - London MEER groot DAN Dover (= groter dan)
el esas PLU inteligenta KAM me - zij is MEER intelligent DAN mij (= intelligenter dan)
Mont Blanc esas PLU alta KAM Ben Nevis - Mont Blanc is MEER hoog DAN Ben Nevis (= hoger dan)
Tinnie esas PLU olda KAM Jo - Tinnie is MEER oud DAN Jo (= ouder dan)
In het Nederlands gebruiken we gewoon -er als uitgang. In het Ido is daar geen equivalent van en dus gebruikt men plu + kam .
Voor het omgekeerde minder wordt min gebruikt:
Rotterdam esas MIN granda KAM Amsterdam - Rotterdam is MINDER groot DAN Amsterdam
me esas MIN inteligenta KAM el - ik ben MINDER intelligent DAN zij
la jorno esas MIN longa KAM la nokto - de dag is MINDER lang DAN de nacht
c. Superlatieven
Bekijk de voorbeelden:
Carola esas la MAXIM bela yunino en Zaltbommel - Carola is het MEEST mooie meisje in Zaltbommel (= mooiste)
la MAXIM kurta voyo esas tra la parko - de MEEST korte weg is door het park (= kortste)
co esas la MAXIM utila - dit is de MEEST nuttige (= de nuttigste)
In het Nederlands zijn er twee manieren om een superlatief uit te drukken, ofwel door meest voor het bijvoeglijk naamwoord te zetten of het bijvoeglijk naamwoord aan te passen met -st(e). Het Ido heeft slechts 1 systeem, er is geen equivalent voor -st(e).
8. Bevestigende vragen
Bestudeer de voorbeelden:
vu vidis Iwan, ka ne? - jij zag Iwan, toch?
il prizas chokolado, ka ne? - hij houdt van chocolade, niet waar?
me ganis, ka ne? - ik won, toch?
ni sucesos, ka ne? - we zullen slagen, toch?
vu ne vidis Iwan, ka yes? - jij zag Iwan niet, of wel?
il ne prizas chokolado, ka yes? - hij houdt niet van chocolade, of wel?
me ne ganis, ka yes? - ik heb niet gewonnen, of wel?
ni ne sucesos, ka yes? - we zullen niet slagen, toch?
Het is belangrijk om te weten dat ka ne? en ka yes? worden gebruikt bij alle tijden en alle personen.
9. Vortifado - 1
Het voorvoegsel ri- heeft de betekenis van weer, her-, opnieuw, bijv.:
la stranja homo klozis la pordo, apertis ol, e pose riklozis ol - de vreemde mens (persoon) sloot de deur, opende hem, en hersloot hem (sloot hem weer)
me riskribis la letro - ik herschreef de brief (ik schreef de brief opnieuw)
Vortifado - 2
Het voorvoegsel retro- heeft de betekenis van terug, bijv.:
el retrosendis la flori - zij stuurde de bloemen terug
il retropozis la perli - hij legde de parels terug
Vortifado -3
aanwezig zijn - asistar
aardig - afabla
achter - dop
agressief - (aanvallend) atakema; agresiva
alle - omna (bijvoeglijk nw.)
alsof - quaze
amuseren - amuzar
antwoorden - respondar
appel - pomo
april - aprilo
avond - vespero
bakken - bakar
banaan - banano
bedriegen - trompar
bedrogen - trompita
beer - urso
behalve - ultre
beide - amba
bezoeken - vizitar
bijeenkomst - kunveno
bijwonen - asistar
blik (gelaatsuitdrukking) - mieno
blind - blinda
boom - arboro
Brittannië - Britania
conferentie - konfero
dag - (24 uur) dio; (overdag) jorno; (groet) saluto
december - decembro
doof - surda
echt - vera
februari - februaro
gat - truo
gebeuren - eventar
gebruiken - uzar
gek - fola
gelaatsuitdrukking - mieno
geld - pekunio
geven - donar
grappig - drola, komika; (vreemd) stranja
grond - sulo
haar - (bez.vnw.) elua; (dingen) olua
haasten - hastar
haastig - hastoza
half -duimo, duima (bijvoeglijk nw.)
hoed - chapelo
hoffelijk - polita
Holland - Holando
hoog - alta
hopen - esperar
huisonderwijzer - preceptoro
hun - lia
hymne - himno
inderdaad - certe, ya
intelligent - inteligenta
interessant - interesanta, interesiva
Italië - Italia
januari - januaro
juli - julio
juni - junio
kleding - vesti
kleur - koloro
kleuren - kolorizar
koken - boliar
kopje - taso
kritiek - kritiko
laat - tarda
leeg - vakua
lelijk - leda
leuk (grappig) - amuzanta, drola
lijden - sufrar
lijn - lineo
lui - indolenta, ociema
maart - marto
make up - fardo
meer...dan - plu...kam
meest - maxim; (de meeste mensen) la maxim multa homi
mei - mayo
middag - dimezo
midden - meza (bijvoeglijk nv.); mezo
middernacht - noktomezo
minder...dan - min...kam
missen - (trein, bus, etc.) faliar, perdar; (persoon) mankar
mogelijk - possibla
mogen - darfar
nacht - nokto
namiddag - posdimezo
netjes - decanta
nieuw - nova
Noorwegen - Norvegia
november - novembro
nuttig - utila
ochtend - matino
oever - rivo
olifant - elefanto
onschuldig - inocenta
ontbijt - dejuneto
ontmoeten - renkontrar
opmaken (gezicht) - fardizar
opschieten - hastar
Pakistan - Pakistan
parel - perlo
park - parko
perfect - perfekta
plaatsvinden - eventar
plan (van - zijn) - intencar
psalm - psalmo
rennen - kurar
rijden - vehar (onovergangelijk)
rivier - rivero; (brede stroom) fluvio
ruziën - disputar
s'avonds - vespere
s'morgens - matine
s'nachts - nokte
schoon - neta
september - septembro
sluiten - klozar
soldaat - soldato
stom - stulta, stupida
straat - strado
succes hebben - sucesar
teruggaan - retroirar
teruggeven - retrodonar
terugkomen - retrovenar
toestaan - lasar, permisar
tot zo ver - tante fore
tot nu toe - til nun
trap - eskalero
uitzien als - aspektar quale
universiteit - universitato
verf - farbo
verkopen - vendar
verkrijgen - obtenar
verliezen - perdar
vertellen - naracar
verven - farbizar
vies - sordida
vissen - peskar
vol - plena
volwassen - adulta (bijvoeglijk nw.)
voor - (tijd) ante; (plaats) avan
vorig jaar - lasta-yare
vreemd - stranja
waar - (plaatsbepaling) ube; (echt) vera
wijs - (intelligent) saja; (melodie) melodio; (manier) modo, maniero
winnen - ganar
zat genoeg - sat multa
zeker - certa
zijn - (bez.vnw.) ilua; (dingen) olua
zoetigheid - sukraji, bonboni
Zweden - Suedia
Zwitserland - Suisia