LECIONO 4
AN LA TABLO
Sro Brandsma: Mm. La torto esas bona! Ube tu kompris ol?
Sno Brandsma: Me ne kompris ol. Ma facis ol!
Sro B: Ol esas bonega. Ka tu lektis la jurnalo hodie?
Sno B: No. Me esis tro okupata. Ka ulo importanta eventis?
Sro B: Esas altra milito en Sud-Amerika. La Papo esas malada, ma ne grave. La chefa ministro probable vizitos Chinia en junio.
Sno B: Ka esas irga informo pri la mikra puerino qua desaparis ye sundio?
Sro B: No. La policisti serchas tra la boski en la regiono di elua hemo.
Sno B: Ka on opinionas ke ulu ocidis el?
Sro B: Me ne savas, mea karino. Voluntez pasigar la salo e la pipro!
Sno B: Ka tu deziras glaso de cidro?
Sro B: Yes. Me queros la botelo. Ube ol esas?
Sno B: En la koqueyo. Ka tu rimemoras quo esas ye la televiziono canokte?
Sro B: Yes. Ye 8 kloki esas filmo. Una tre anciena kun Elvis Presley. Ye la altra kanelo esas faktala filmo pri minacata animalo-speci.
Sno B: Me preferas savar pri la animali kam askoltar Elvis.
Sro B: Bone, to konvenas a me.
AAN TAFEL
Meneer Brandsma: Mm. De quiche is lekker! Waar heb je hem gekocht!
Mevrouw Brandsma: Ik heb hem niet gekocht. Ik heb hem gemaakt?
Men. B: Hij is uitstekend. Heb je vandaag de krant gelezen?
Mevr. B: Nee. Ik had het te druk. Is er iets belangrijks gebeurd?
Men. B: Er is (weer) een andere oorlog in Zuid-Amerika. De paus is ziek, maar niet ernstig. De minister-president zal in juni waarschijnlijk China bezoeken.
Mevr. : Is er al enig nieuws (informatie) over het kleine meisje dat zondag verdwenen is?
Men. B: Nee. De politieagenten doorzoeken de bossen in de omgeving van haar huis.
Mevr. B: Denken ze dat iemand haar vermoord heeft?
Men. B: Weet ik niet, m'n lief. Geef a.u.b. de zout en peper 'ns door!
Mevr. B: Wil je een glaasje cider?
Men. B: Ja. Ik zal de fles halen. Waar is die?
Mevr. B: In de keuken. Herinner je je nog wat er vanavond op de t.v. is?
Men. B: Ja. Om 8 uur is er een film. Een hele oude met Elvis Presley, op het andere net is er een documentaire (lett. feitenfilm) over bedreigde diersoorten.
Mevr. B: Ik wil liever meer (geef de voorkeur aan) weten over dieren dan luisteren naar Elvis.
Men. B: Goed, dat vind ik prima.
Gramatiko
1. Toekomende tijd
De uitgang voor de toekomende tijd is -os, bijv.:
me vizitos tu morge - ik zal je morgen bezoeken
ni iros ye lundio - we zullen maandag gaan
tu preparos la repasto - jij zal de maaltijd voorbereiden
2. Dagen van de week
sundio - zondag ye sundio - op zondag sundie - zondag's
lundio - maandag etc. etc.
mardio - dinsdag
merkurdio - woensdag
jovdio - donderdag
venerdio - vrijdag
saturdio - zaterdag
3. Tijd
un kloko - één uur ye un kloko - om één uur
du kloki - twee uur ye du kloki - om twee uur
tri kloki - drie uur ye tri kloki - om drie uur
quar kloki - vier uur ye quar kloki - om vier uur
dek-e-un kloki - elf uur ye dek-e-un kloki - om twaalf uur
Merk op dat enkelvoud alleen bij één uur gebruikt wordt.
4. An / sur / en / ye (voorzetsels)
Nationale talen gebruiken de voorzetsels op de meest onregelmatige en onlogische manier. (Bijv.: in het Nederlands zegt men: Jantje zit op school. Als je dit letterlijk zou vertalen zou men denken dat hij óp het schoolgebouw zit). In het Ido hebben de voorzetsels een eigen vaste betekenis en gebruik, waar men zich aan moet houden. Hier zijn er vier die de beginner zo snel mogelijk moet kennen.
An: deze voorzetsel kan worden omschreven als 'aan de rand of kant van' (in het Nederlands vaak gewoon 'aan') en wordt het best uitgelegd aan de hand van de volgende voorbeelden., bijv.:
la hotelo esas an la maro - het hotel is aan de zee
Amsterdam esas an la Amstel - Amsterdam ligt aan de Amstel
el sidas an la tablo - zij zit aan de tafel
la spegulo esis an la muro - de spiegel was aan de muur
me batis an la pordo - ik sloeg op de deur (vergelijk met kloppen aan de deur)
Sur: dit wordt vertaald met 'op' zoals het letterlijk betekent, bijv.:
la libri esas sur la tabli - de boeken liggen (zijn) op de tafels
la batelo esas sur la maro - de boot is op de zee
el sidis sur la tablo - zij zat op de tafel
la ucelo esas sur la muro - de vogel is op de muur
il pozis la sitelo de aquo sur la pordo - hij zette de emmer met water op de deur (boven op)
En: dit wordt vertaald met 'in' en wordt zowel in tijd als in ruimte gebruikt, bijv.:
li esas en la domo - zij zijn in het huis
me iros en januaro - ik zal in januari gaan
el mortis en la matino - zij stierf s'morgens (in de ochtend)
el mortis en Afrika - zij stierf in Afrika
Ye: dit voorzetsel wordt gebruikt om een speciale tijd of plaats aan te duiden en wordt ook gebruikt indien een ander voorzetsel niet toepasbaar is, bijv.:
la yunini livis ye du kloki - de meisjes gingen om twee uur weg
la yunini livis ye la triesma di julie - de meisje gingen 3 juli weg (de derde van juli)
il stacas ye la pordo - hij staat bij de deur
el stacis ye la angulo - zij stond op de hoek
Jurgen tenis la pistolo ye lua manuo - Jurgen hield het pistool in zijn hand
me doloras ye la kapo - ik heb hoofdpijn (ik heb pijn in mijn hoofd)
5. Alstublieft
De makkelijkste uitdrukking is Voluntez! wat letterlijk Wees welwillend! betekent, deze wordt alsvolgt gebruikt:
Voluntez sideskar! - Gaat u zitten!
Voluntez pasigar la cindruyo! - Wilt u a.u.b. de asbak aangeven!
Voluntez sendar la sequanta libri! - Gelieve de volgende boeken te sturen!
6. Lu - algemeen voornaamwoord
Lu mag gebruikt worden in plaats van il, el, of ol. Het is zeer bruikbaar wanneer de sekse of geslacht van het betreffende object niet bekend is, bijv.:
Se irga studento ne recevis la nova libro, lu obtenos kopiuro.... - Als een student (lett. welke student dan ook) het nieuwe boek niet heeft ontvangen, zal hij / zij een kopie halen....
Let op: lu wordt ook gebruikt als het geslacht of de sekse wel bekend is. Als uit de context duidelijk is om wat voor iemand of iets het gaat, kan men verder lu gebruiken, bijv.:
La viro prenas la autobuso. Lu iras a la laboro.
7. Meer over il, el, ol, on.
Deze vier persoonlijke voornaamwoorden zijn verkorte versies van de originele ilu, elu, olu, onu. De -u uitgang wordt vaak weggelaten, (ook in deze cursus), maar u kunt zelf kiezen welke vorm u prefereert. Er is geen verschil in betekenis, maar de meeste talen gebruiken liever de korte versie.
8. Agar/facar - doen/maken
Het is waar dat agar doen betekent en facar maken, maar niet helemaal. Het verschil wordt in de volgende voorbeelden getoond:
a. Quon vu agas? - Welke handeling verricht je?
b. Quon vu facas? - Wat maak je? (Wat is het eindprodukt van je handeling?)
Het antwoord op a zal gebaseerd zijn op een ander werkwoord:
me lektas - ik lees, me kantas - ik zing, me facas kuko - ik maak een koek, etc., etc.
Het antwoord op b zal hoogstwaarschijnlijk weer facar gebruiken:
me facas kuko - ik maak een koek, me facas automobilo ek ligno - ik maak een auto van hout - me facas mea laboro - ik doe mijn werk
9. Vortifado - 1
-il- wordt toegevoegd aan werkwoordstammen (niet aan andere) om gereedschap, machines ed. te creëren, die de handeling uitvoeren van het stamwoord, bijv.:
pektar - kammen pektilo - kam
brosar - borstelen brosilo - borstel
razar - scheren razilo - scheerapparaat
fotografar - fotograferen fotografilo - fototoestel
telefonar - telefoneren telefonilo - telefoontoestel
Let op: het is ook mogelijk om aparato - apparaat of set, instrumento - instrument, utensilo - gereedschap, mashino - machine in een woordsamenstelling te gebruiken, bijv.:
lavo-mashino - wasmachine, radio-aparato - radiotoestel, mezuro-instrumento - meetinstrument, trancho-utensilo - snijgereedschap.
Vortifado - 2
-eg- wordt gebruikt om de grootte of intensiteit van een woord uit te drukken, bijv.:
pluvo - regen pluvego - stortbui domo - huis domego - landhuis
granda - groot grandega - zeer groot varma - warm varmega - heet
mala - slecht malega - vreselijk slecht laborar - werken laboregar - zwoegen
Vortifado - 3
-et- wordt gebruikt om de grootte of intensiteit van een stamwoord te verkleinen, bijv.:
pluvo - regen pluveto - motregen domo - huis dometo - huisje
mala - slecht maleta - een beetje slecht varma - warm varmeta - lauw
laborar - werken laboretar - niet zo hard werken
Vortifado - 4
-ach- wordt gebruikt om een slechte of minachtende betekenis aan een woord te geven, bijv.:
hundo - hond hundacho - mormel automobilo - auto automobilacho - wrak op wielen
puero - kind pueracho - blaag muliero - vrouw mulieracho - heks
mediko - dokter medikacho - kwakzalver kantar - zingen kantachar - krijsen
10. getallen
duadek - 20 triadek - 30 sisadek - 60 cent-e-nonadek-e-tri - 193
duadek e un - 21 triadek-e-un - 31 sisadek-ed-un - 61
duadek-e-du - 22 triadek-e-du - 32 sepadek - 70
duadek-e-tri - 23 quaradek - 40 kinadek - 50
okadek - 80 nonadek - 90 cent - 100
Let op: de structuur van 20 in het Ido is du-a (twee maal) + dek (tien) = duadek, tri-a (drie maal) + dek (tien) triadek, quara + dek (40), etc.
11. Hulpwerkwoorden (zullen in de volgende lessen uitgebreider behandeld worden)
In sommige gevallen worden twee werkwoorden bij elkaar geplaatst, de eerste geeft een nieuwe betekenisnuance aan de tweede, bijv.: me prizas natar - ik hou van zwemmen. In dit soort constructies eindigt de tweede vorm altijd op onbepaalde wijs. Hier zijn nog wat voorbeelden:
li odias spektar filmi - zij haten film kijken
el preferas dansar - ze geeft de voorkeur aan dansen
Jim mustas livar - Jim moet weggaan
Johan ne povas skribar - Johan kan niet schrijven
12. Een opsomming van persoonlijke voornaamwoorden
me - ik, me ni - we, ons
tu - je, jij
vu - u vi - jullie
il - hij
el - zij, haar, ze
ol - het
lu - 3e pers. algemeen li - zij, ze (meervoud)
on - men
vortaro
alstublieft - (bij vragen) voluntez; (bij aangeven) prego, yen
altijd - sempre
apparaat - aparato
asbak - cindruyo
bank - banko
bedreigd - minacata
belangrijk - importanta
bellen (telefoon) - telefonar
benzinestation - gazolineyo
over (betreffen) - pri
belangrijk - importanta
bericht - komunikajo
beste - kara
bibliotheek - biblioteko
bij - (voorzetsel) che
bioscoop - cinemo
boerderij - farmo-domo
boot - batelo
borstel - brosilo
borstelen - brosar
bos - bosko
brandweerkazerne - pumpisterio
café - kafeerio
cider - cidro
completeren - kompletigar
dak - tekto
dan (vergelijkend) - kam
dansen - dansar
dertig - triadek
dier - animalo
dinsdag - mardio
doen - agar (zie punt 8)
donderdag - jovdio
door - tra
doorgeven - pasigar
druk (bezigheden) - okupata
emmer - sitelo
ernstig - grava
fabriek - fabrikerio
feitelijk - faktala
fles - botelo
fotograferen - fotografar
gebeuren - eventar
gebied - regiono
gereedschap - utensilo
glas (drink-) glaso; (materiaal) vitro
gram - gramo
hakken - hakar
halen - querar
hand - manuo
heet - varmega
herinneren - rimemorar
hier - hike
hoek - angulo
hoe laat? - qua kloko?
honderd - cent
hoofd - kapo
hotel - hotelo
houden - tenar
hout - ligno
huis - domo
huisje - dometo
iemand - ulu
iets - ulo
informatie - informo
kammen - pektar
kanaal - kanalo; (televisie) kanelo
kantoor - kontoro
kapel - kapelo
kasteel - kastelo
kathedraal - katedralo
kazerne - kazerno
kerk - kirko
kilometer - kilometro
kroeg - taverno
kunnen - povar
kunstgalerie - arto-galerio
laatst - lasta
lezen - lektar
lieve - kara
lieverd - karo
lijst - listo
liter - litro
maaltijd - repasto
maandag - lundio
machine - mashino
maken - facar (zie punt 8)
meter - metro
moeten (verplicht) - mustar; (nog wat te doen hebben) - devar
moskee - moskeo
museum - muzeo
muur - muro
naaien - sutar
nacht - nokto
neerleggen - pozar
negentig - nonadek
nemen - prenar
nemen (een bus, trein, etc.) - prenar
nieuws (het -) - novaji (la -)
ochtend - matino
ochtendgloren - jorneskar
onlangs - recente
ooit - ultempe
oorlog - milito
over (betreffen) - pri
paleis - palaco
passeren - pasar
paus - papo
peper - pipro
pijn hebben - dolorar
pistool - pistolo
ploegen - plugar
politieagent - policisto
politieburo - policeyo
postkantoor - posto-kontoro
recent - recenta
regio - regiono
restaurant - restorerio
rivier - rivero
scheeraparaat - razilo
scheren - razar
schikken - konvenar
schilderij - pikturo
schip - navo
school - skolo
serieus - serioza
slaan - batar
slapen - dormar
snijden - tranchar
soms - ulfoye
soort - speco
spiegel - spegulo
stadhuis - urbo-domo
stalling - gareyo
station - staciono
steek laten (in de -) - abandonar
stelen - furtar
sterven - mortar
taart (hartig) - torto
tachtig - okadek
telefoneren - telefonar
tempel - templo
theater - teatro
trein - treno
twintig - duadek
uitkomen - konvenar
uur - (tijdseenheid) horo; (als tijdsaanduiding) kloko (zie punt 3)
vangen - kaptar
vannacht - canokto, honokto
veertig - quaradek
verdwijnen - desaparar
vermoorden - ocidar
vertrekken - departar
vijftig - kinadek
vliegmachine - aeroplano
vogel - ucelo
voorbereiden - preparar
vrijdag - venerdio
vuurtoren - faro
waarom - pro quo
wachten - vartar
wanneer - kande
wasserette - laverio
weggaan - livar
winkel - butiko
woensdag - merkurdio
zaterdag - saturdio
zenden - sendar
zestig - sisadek
zeventig - sepadek
ziekenhuis - hospitalo
zoeken - serchar
zout - salo
Zuid-Amerika - Sud-Amerika
zwembad - balno-baseno