Kemaliye, (Ermenice ismi Agn ve eski ismi ile Eğin) Anadolu bölgesinin Yukarı Fırat (Yeprat) bölümünde, Erzincan iline bağlı ve son nüfus sayımına göre 2.400 nüfuslu bir ilçedir. Karasu vadisinin sağ yamacındaki ormanlık alanda; 860-990 m. yükseltiler arasında yayılır. Doğuda Tunceli ili, güneydoğuda Keban baraj Gölü ve Elazığ ili, güneyde Malatya, batıda Sivas illeri, kuzeyde de İliç ilçesiyle çevrilidir.
Tarihi ipek yolunun üzerinde yer alan Erzincan, dokuz ilçeden oluşur. Bunlar:
1019 yılında (bazı kaynaklara göre de 1021 yılında) Vaspuragan krallığının Ermeni kralı Tavit Senekerim Ardzruni, Bizans İmparatoruyla anlaşarak, Van’dan Sivas’a (Sepastia’ya) taşınırken beraberinde gelen 400.000 Ermeninin bir kısmı Divriği, bir kısmı da Arapkir ve Eğin (Kemaliye) gibi Sivas dışındaki bölgelere de yerleşmiştir. Eğin’e yerleşen Ermeni halkı şehri Marıntunik olarak adlandırarak Narek Manastırı’nı (Vank) kurmuş ve buraya Krikor Naregatsi’nin kemikleri konmuştur. Daha sonra ise Surp (Aziz) Nışan Manastırı’nı inşa etmişlerdir.
Eğin adının Ermenice “Agn”dan türetildiği, Agn isminin ise şehrin içinden geçen “Agnağpür Nehri”nin kısaltması olduğui tahmin edilmektedir.
1300–21 yıllarında Ani şehrinden Eğin’e göçen Ermeniler kendi mahallelerini, Surb Hagop Kilisesi’ni ve Ani Kalesi’ni kurmuşlardır.
Eğin, Türkler’in Anadolu’ya gelişleri ile Selçukluların, İlhanlı Devleti’nin ve Akkoyunluların egemenliğine girmiştir. I. Mehmed (Çelebi) döneminde (1413-1421) Osmanlı topraklarına katılarak uzun süre Diyarbekir Eyaleti’nin Arapkir Livası’na bağlı bir kaza olarak yönetilmiştir.
Elazığ, Malatya, Tunceli, Sivas gibi kentlerin arasında kalan Eğin, XIX. yüzyılın ilk yarısında Harput’a ve 1878'de Harput (Mamüretü’l-Aziz) vilayetinin Elaziz sancağına bağlı bir kaza merkeziydi.
1880 yılında Eğin’de karma okulları (Narekyan ve Nersesyan), iki kiliseleri (Surp Astvadzadzin ve Surp Kevork) ve dernekleri bulunan 5.500 Ermeni (zanaatkarlar, tüccarlar vs.) yaşamaktaydı.
1870 yılından itibaren “Dzağik” (Çiçek) ve “Yeprat” (Fırat) gazeteleri yayınlanıyordu.
Kemaliye Kazası, 8 köy grubuna (102 köy) bölünmüştü. 1885 yılında, kazadaki Ermeniler, Kemaliye'nin haricinde:
40’tan fazla köy (Khaçugil, Vartangil, Gınkahayrgil vs.) XVI.-XVII. yüzyıllarında zorla Müslümanlaştırılarak Türkleşmiş olan Ermenilerden müteşekkildi.
Eğin Sancağı Ermenileri zanaat ve tarımla uğraşmaktaydı. Abuçekh’te narin işlemeli yazmalar ve kilimler hazırlanmaktaydı. Gamırgab’ın kuyumcuları, demircileri ve ipekçileri meşhurdu.
1896 yılında Türk ve Kürt çeteleri tarafından Eğin Kazası’nda 3 bin Ermeni katledilmiş ve evleri yıkılmıştır. Daha sonra Ermeniler şehri yeniden inşa etmişlerir.
1911 yılında Eğin Episkoposluk olup 7 semtte yaşayan toplam Ermeni nüfusu 12.200 kişidir. Bunlara ait 12 kilise vardır. Ermeni nüfusun 200 kişisi ise Protestan mezhebine mensuptur.
1915 Soykırımı esnasında Eğin ve çevre köylerin Ermenileri tehcire uğramış ve büyük bir kısmı yollarda katledilmiştir. Kurtulabilenler farklı ülkelere göç etmiştir.
Daha sonra Malatya’ya bağlanan Eğin, Cumhuriyet döneminde önce Elazığ’a, 1926’da da Malatya iline bağlı bir ilçe merkezi yapılmış ve adı, 1922 yılında TBMM icra vekilleri tarafından Mustafa Kemal Atatürk’ten esinlenerek “Kemaliye” olarak değiştirilmiş, 1926'da resmileşmiştir. 11 Mayıs 1938’de ise Erzincan iline bağlanmıştır.
Kamus ül-Alam’da Eğin’e ilişkin olarak şunlar yazılmaktadır:
“Dağlık arazisine karşın, bol meyve yetişmektedir. 1 rüşdiyesi, 1 Ermeni kilisesi vardır. Kasabanın 10.000’e yakın nüfusu vardır. Arapkir Bucağı ve köyleriyle birlikte nüfusu 36.000’i bulur. Bu nüfusun, çoğunluğu Ermeni olmak üzere 10.000 kadarı Hıristiyan, geri kalanı ise, çoğunluğu Türk olmak üzere Müslümanlar’dır. Müslümanlar’ın geriye kalan kımını ise Kürt aşiretler oluşturmaktadır.
Yöre dağlık olduğu için, halk geçimini çoğunlukla, İstanbul’da odacılık, kapıcılık ve hizmetçilik yaparak sağlar.”
*Mezralar
Ayrıca, merkeze 30 köy ve 5 mezra; Başpınar bucağına 15 köy ve 2 mezra, Dutluca bucağına 15 köy ve 7 mezra bağlı bulunmaktadır.
Tarihi M.Ö. 2000 lere dayanan Erzincan (Yerzınga), tarih boyunca bir çok uygarlığa ev sahipliği yapmış, bir çok uygarlığın hakimiyet mücadelesine sahne olmuştur. Bölgede yapılan kazılarda, Ermenilerin atalarından sayılan Urartu’lara ait birçok eser çıkarılmıştır. Hititler ve M.Ö. 900 yıllarında kurulan Urartular zamanında büyük bir şehir kimliğine sahip olan Erzincan, Medlerin, Perslerin, Büyük Iskender ve Ermenilerin egemenliğinde kalmış, XI. yüzyılda da Osmanlı hakimiyetine geçmiştir.
Erzincan Merkez, Refahiye, Kemah, Kemaliye (Eğin), Tercan, Çayırlı, İliç, Otlukbeli ve Üzümlü'dür.
Eğin’in kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, milattan önce kurulduğu kesindir.
Apçağa (Fotoğraf: M. Tahir Çankaya)
A.Arpiaryan, M.Medzarents, Krikor Zohrab, Siamanto, A. Çobanyan, M. Çeraz, N. Kalanderyan gibi Ermeni kültür adamları ile Dadyan ve Cezayirliyan v.b gibi amira sülaleleri Eğin'den çıkmışlardır. ABD’ye göç etmiş olan Eğinliler, orada Agn-Kemaliye hemşerileri dernekleri ve Agn-Kemaliye araştırma kuruluşları kurmuşlardır. “Agn”, daha sonra “Eğin” olarak adlandırılmıştır (günümüzde Kemaliye, Yerzınka/Erzincan İli’nde).
Kemaliye ilçesine bağlı köylerin eski ve yeni isimleri:
Kemaliye ilçe merkezinde 10 mahalle (Ariki, Bahçe, Dörtyolağzı, Gençağa, Hacıyusuf, Halilağa, İsakpaşa, Naip, Taşdibi, Sandıkbağı) bulunmaktadır.
