YERGANYAN AİLESİ’NDEKİ AMİRALAR

29 Ağustos 1819’da Halet Efendi, Hayrullah Efendi Darphane hesaplarını incelemeye başladı. İlk incelemelerde önemli bir kısmı Halet Efendi’ye verilen paralardan kaynaklanan hesap açıkları tespit edildi. Ancak Halet Efendi bu konuda hiçbir şey söylemediği gibi, Düzyanlar da şerefli insanlar olarak defterlerine onun adını hiç kaydetmemişlerdi. Diğer açıkların da, önemsiz örtülü ödeneklerden kaynaklanmalarına rağmen sonuçta hiç biri gözardı edilmedi.

Düzyan kardeşlerden ikisi aynı gün Darphane-i Amire’de yasadışı olarak tutuklandılar. Daha sonra 19 Eylül tarihinde, ailelerindeki bütün erkekler, çalışanlar ve uşaklarla birlikte Bostancıbaşı Hapishanesi’ne kapatıldılar. Eşlerine gelince, onlar da Ermeni Patrikhanesi’ne götürülüp kapatıldılar. Böylece ailelerinden toplamda yaklaşık kırk kişi hapsedilmiş oldu.

Sultan, suçlu olduklarına henüz ikna olmamışken beklenmedik bir olay Düzyanları hükümdarın gözünden düşürdü: Düzyanların bütün ikametgahları, başta Kuruçeşme’deki sarayları olmak üzere mühürlenmişti. Titiz bir arama, saraylarındaki gizli bir Katolik şapelini ortaya çıkardı.

Düzyanlar, Katolik Ermeniler olarak, kendi cemaatlerine ait kiliseleri olmadığından ve Latin Katolik kiliselerine gitmeleri de yasaklandığından, tüm diğer Katolik Ermeni aileleri gibi evlerinin bir odasını gizlice şapele dönüştürmüşlerdi. O devirde bir ıslam ülkesinde izin almadan Hıristiyan mabedi inşa etmenin cezası idamdı.

Türkler bir kısım Ermenilerin Roma Kilisesine duydukları sempatiyi bilmiyor değillerdi.

Fakat özellikle sultanın buyruğundakilerin, yasaklanmış yabancı bir dine alenen mensup olmaları, hükümdara karşı işlenmiş, Hazine savurganlığı iddialarından çok daha büyük bir suç oluşturuyordu. Böylece II. Mahmut daha düne kadar sevdiği Düzyanları kaderlerine terk etti.

Sonuçta komplocular uzun zamandan beri çevirdikleri dolapların semeresini görerek ölüm cezalarını uygulamaya koydular. 4 Ekim 1819 tarihinde Krikor ve Sarkis Düzyan kardeşler Bab-ı Hümayun önünde kafaları kesilerek, küçük kardeşleri Mikayel ve amca oğulları Mıgırdiç Çelebi Düzyan da Yeniköy’deki saraylarının penceresine asılarak idam edildiler.

Bu uygulamaların keyfiliği ve korkunçluğu karşısında gerek Osmanlı Ermenileri ve gerekse İstanbullu Hıristiyanlar, elçilikler de dahil olmak üzere dehşet içinde donakaldılar. Osmanlı adetlerine göre, idam edilen dört Düzyan’ın cesedinin denize atılması gerekiyordu. Sadrazam Burdurlu Derviş Mehmet Paşa’nın bankeri Mateos Amira Allahverdi, sadrazama 2500 altın lira vererek cesetleri satın aldı ve geceleyin tekne ile Kuruçeşme’ye kadar getirterek buradaki gizli ancak dini kurallara uygun aile kabristanına defnettirdi.

Diğer taraftan Düzyanlarin masum olduğunu bilen Kaptan-ı Derya Abdullah Paşa, padişahtan lütufta bulunmasını dileyerek mahkumların en küçük üç kardeşleri olan Hagop, Garabed ve Boğos’u, gözden ırak olup kendilerini unutturmaları için üç yıllığına Kayseri’deki bir Ermeni manastırına gönderdi.

Musevi İsrel, doğru zamanın geldiğini düşünerek, Halet Efendi’nin de desteğiyle Darphane-i Amire eminliğine talip oldu. Ancak şeyh-ül islam sultana 1758 tarihli “Darphane’nin başına Yahudi getirilemez” şeklindeki fetvayı hatırlatınca bütün planları bozuldu. ısrel Düzyanların Kuruçeşme’deki saraylarına el koymanın rehavetine kapılmışken, II. Mahmut Darphane-i Amire’yi, Ermenilerin elinde bırakarak, Darphane’ye uzun süredir alışık olan Kazaz Artin Bezciyan’a Amira ünvanıyla teslim etti.

Gizli şapel meselesi büyük çalkantılar yarattı. Düzyan’ların hatırı sayılır büyüklükteki mal varlıkları ve özellikle Kuruçeşme’deki saraylarında bulunan malları, 1820 yılı Mayıs ve Haziran aylarında açık artırma ile satıldı.

Düzyanların Yeniköy’deki leb-i derya mülkü, Baş Mabeyinci Halet Efendi’nin sarrafı, Düzyanların celladı isrel tarafından kapıldı.

Bir kış günü söz konusu yalıda saray görevlileri tarafından yapılan açık arttırmaya devlet büyükleri, ileri gelenler ve amiralardan oluşan büyük bir kalabalık katıldı.

Düzyanların mahvına sebep olan bu büyük yıkım, amiralar için de çok sarsıcı olmasına rağmen bu kasvetli binada vuku bulan hayli üzücü müzayedeye katılmalarının başlıca nedeni, kilisedeki kutsal eşyaları başlarına bir şey gelmeden mezattan kurtarmaktı.

Uzun bir bekleyiş sonunda Ermenilerin kalpleri çarparak bekledikleri an hihayet gelmişti. Bir odanın kapısı açıldığında içerde aziz ikonaları, haç ve mumlarla bezeli bir horan ve üzerinde, ayinlerde kullanılan kutsal kadeh bulunan bir masa göründü.

Müzayedede hazır bulunan zevat kaşları çatık bir şekilde kapının eşiğine dizilmişken, amiraların da heyecandan beti benzi atmıştı. Tereddütle bekleyen kalabalığın içinden biri birden içeriye doğru atıldı. Bu yalının yeni sahibi, Düzyanların celladı Yahudi İsrel’den başkası değildi. Horana yaklaştı, Ayinlerde kullanılan bir kutsal kadehi ((Isgih, chalice, calice, Kelch) kaldırıp elinde sallayarak alaycı bir gülüşle: “TÜKÜRDANLIK (Tükürük Hokkası)” dedi. Ama kutsal emanete hakaret etmek amacıyla sarfettiği bu sözcük daha dudaklarından çıkar çıkmaz suratında patlayan bir Osmanlı tokadıyla yere savrulurken, çelik gibi bir pençe de bileğini bükerek kutsal kadehi elinden aldı.

Resim-2: Ayinlerde kullanılan kutsal kadeh

ısrel’e dönüp kızgınlıkla: “Senin cenabet ellerin bir kutsal emanete dokunamayacak kadar değersizdir” dedi.

Ayaklarının dibine devrilen İsrel, Yerganyan Amira’ya uzun ve ölümcül bir bakış fırlattı. Bir zamanlar Düzyanlara ait olan bu terkedilmiş kasvetli binada, onları darmaduman eden adamın bakışı ölüm anlamına gelirdi. Amiranın gözleri, engerek yılanınınkine benzer bu bakışları alışılmadık bir sükunetle tartıyordu.

II. Sultan Mahmut’un tahtta olduğu karışık dönemden başlayarak Baş Mabeyinci Halet Efendi sarayda ürkütücü bir etki meydana getirmişti. Halet, ilk başarısını, bir zamanlar Bağdatlı Süleyman Paşa’nın sarrafı olup ta ona ihanet ederek tuzağına düşürerek kellesinin kesilmesine neden olan Yahudi İsrel’e borçluydu.

Halet Efendi’nin korkunç icraatları, bundan sonra, yolunun üzerindeki vezirleri bile bertaraf ederek devam etmiş, göreve başlamasından iki hafta sonra, Büyük Vezir Benderli Ali Paşa’yı kendisine komplo düzenlediği iddiasıyla Kıbrıs’a sürdürmüş ve kellesini kestirmişti.

İşte İsrel böyle bir adamın dalkavuğuydu ve Düzyanları mahvettikten az sonra, Osmanlı Devletine isyan eden Yanya valisi Tepedelenli Ali Paşa'nın sarrafı olması hasebiyle Kasbar Amira Çerazyan’ın da kellesini kestirtmişti. Ohannes Amira Yerganyan işte bu güçlere karşı mücadele edecekti.

Yakın dostu ve ahbabı Hacı Çelebi’nin kendisine gelerek Hak dinine geçmeye hazır olduğunu söylemesi şeyh-ül islam’da oldukça büyük bir şaşkınlık ve sevinç uyandırdı.

O akşamdan itibaren Hacı Çelebi’nin Kuruçeşme’deki evinde yas başladı. Amira, ailesinin bulunduğu kata bir daha uğramadı.

Kendi inancını korumak için dinini değiştiren Amira geleneklere uyarak islami kıyafetler giymek zorunda kaldı. Sultan II. Mahmut yeni mertebesine uygun bir görev seçmesini istediğinde ise imparatorluğun gümrüklerinin yönetimini talep etti ve aldı. O artık sadece kendini kurtarmak amacıyla değil aynı zamanda öç almak hırsıyla da hedefine kilitlenmiş, intikam yolunda adım adım ilerliyordu.

Yine geleneklere uygun olarak kendisine müslüman bir eş verildi. O ise eski eşinin ve evlatlarının evini Hıristiyan dinine bağlı tutmaya devam etti. Ancak kendisine Hıristiyan ailesi ile görüşmesi yasaklandı.

Müslüman genç karısı, çocuklarıyla evine kapanmış bir halde yaşayan Hıristiyan baş kadınını haftada bir ziyaret ederek ona eski kocasından havadis getiriyor, Amira’ya da bir daha hiç göremeyeceği eski karısından ve çocuklarından haber götürüyordu.

Artık İsrel Hacı Çelebi’den yediği tokadın intikamını almayı düşünemezdi. Zira bir Müslümanla boy ölçüşmek bir Yahudinin harcı değildi.

Kudüs’e gidip hacı olmuş imanlı bir Hıristiyan’dı Hacı Çelebi… Her akşam evinde diz çökerek “Yegestse” ve “Havadov Khosdovanim” dualarını okurdu. 1809 yılında Kudüs’teki Surp Hagop Manastırı’nı Rumların elinden kurtaranlardan biri olmuştu. Fakat muhtedi olup cemaat işlerinden uzaklaştığında hiç kimse bu adamın yüreğini parçalayan büyük trajediyi anlayamadı. Ancak o yüreği sağlam tutan da intikam alma konusundaki kararlılığıydı.

Bu olaylardan yaklaşık bir yıl sonra, muhtedi Hacı Çelebi yeni görevi olan gümrük müdürlüğünü ustaca yerine getiriyordu. O denli köşesine çekilmiş, unutulmuş ve kendini yeni işine vermiş bir şekilde yaşıyordu ki düşmanları onun kendi intikam almalarından korktuğu için islamlaştığını sanıyor ve gizlice intikam almak için yaptığı planlardan ve araştırmalardan hiç mi hiç şüphelenmiyorlardı. Halbuki o yurtdışıyla gizlice yazışıyor ve hummalı bir çalışma yürütüyordu.

Sonunda İsrel’in adresine gelen ve ağzına kadar üzerinde Sultan II. Mahmut’un resmi bulunan sahte altın sikkelerle dolu sandıkları ve yine ısrel’e gelen bir mektubu tespit etti.

Görevlilere sandıkları hemen saraya gönderttirdi. Kendi de huzura çıkarak Halet Efendi ve yardakçısı İsrel’in yurtdışı mihraklarla olan faaliyetlerine dair delilleri padişaha sundu. Sultan II.Mahmut’un öfkesi korkunç oldu. Bostancı Başı’ya iki hainin kellesinin kesilmesini emretti.

Halet Efendi Konya’ya götürüldü. Orada başı kesilerek ıstanbul’a getirildi. İsrel de Teke’ye götürüldü. Onun da lanetli başı orada kesilerek İstanbul’a getirildi. Hacı Çelebi teşhir edilen kellenin suratı, çektiği işkenceden ve duyduğu dehşetten tanınmaz hale gelmiş olmasına rağmen kutsala hakaret eden o dudakları tanıyarak gülümsedi. Dinine yapılan hakaretin intikamını almıştı.

Ohannes Amira Yerganyan, inançlarına yapılan hakareti temizlemek için dinini bile değiştirecek kadar büyük bir imana sahipti. Hainleri Sultan’ın adaletine teslim edip cezalandırılmalarını sağladıktan sonra bir daha adından hiç sözettirmedi. Vefat ettiğinde Rumelihisarı’ndaki müslüman mezarlığına gömüldü. Ölümünden yaklaşık yüz yıl sonra torunun torunu Nubar Yerganyan tarafından yürütülen mezarını bulma çalışmaları, muhtemelen kabir taşı aramasının “Hacı Çelebi” adına göre yapılmaması veya Osmanlıca’nın iyi bilinmemesi gibi nedenlerle sonuçsuz kaldı.

Düzyan ailesinin geride kalan üyeleri, Kazaz Artin Amira Bezciyan’nın girişimiyle 1823’te tekrar ıstanbul’a gelerek Kuruçeşme’deki saraylarını ve diğer mallarını geri aldılar.

ARTİN AMİRA YERGANYAN
(HARUTYUN AMİRA ERGANYAN , “UZUNYAN ARTİN” , “UZUNOğLU ARTİN” de denir)
[1799-1869]

Harutyun (Artin) Amira Yerganyan, 1799 yılında, Erzincan'ın Eğin (bugünkü Kemaliye) ilçesinin Abuçeh (Apçağa) olarak bilinen bölgesinde dünyaya geldi.

10 yaşındayken babası Ohannes Amira Yerganyan ve ailesi ile birlikte İstanbul’a göç ederek, Harutyun (Artin) Amira Bezciyan’ın Yenikapı-Langa’daki, ünlü kuyumcubaşı Gümüşçü Kaspar Ağa’nın da ikamet ettiği, yalısına yerleşti.

Harutyun okumaya ve tahsiline görmeye çok istekli olduğundan Kumkapı’daki Patrikhane okuluna devam etti. Burada, zekası ve özellikle güzel sesi ile Harutyun (Artin) Amira Bezciyan’ın, Kumkapı Patrikhane Kilisesi mütevelli heyetinin ve ileri gelenlerinin takdirini kazandı. Harutyun Yerganyan 1815 yılında okulunu tamamladığında, bir gün kilise ayininden sonra, Harutyun Amira Bezciyan, Harutyun’u yanına çağırttırarak, “Gel bakayım adaş! Seni bir 'masa sahibi' bankerin yanına yerleştireyim de adam olup sen de sarrafların arasına katılasın” dedi. Nitekim, Bezciyan Amira’nın himayesinde, Harutyun meşhur bir sarraf olup, 1830’da “hazine sarrafı” olarak “Amira” ünvanını aldı.

1832’de, Bursalı II. Istepannos Ağavni Zakaryan’ın patrikliği sırasında, Harutyun Amira Yerganyan, yine Harutyun Amira Bezciyan’ın sayesinde, Patrikhane bünyesindeki Yoksullara Yardım Komitesi üyeliğine seçildi. 36 üyeden ve 6 gruptan oluşan Yoksullara Yardım Komitesi’ndeki

1. Grubun başında Harutyun Amira Bezciyan,
2. Grubun başında Mikayel Amira Pişmişyan,
3. Grubun başında Canik Amira,
4. Grubun başında Yeram Amira,
5. Grubun başında Harutyun Amira Yerganyan,
6. Grubun başında ise Bedros Amira Kürkçühanlıyan vardı.