Srpska Istorija

Kao i ostala južnoslovenska plemena, Srbi su došli na Balkan za vreme velike seobe naroda tokom 6. i 7. veka naše ere. Najranije sistematizovane podatke o Srbima na Balkanu nalazimo u spisima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita, u X veku. Tada su Srbi naseljavali teritoriju sadašnje zapadne Srbije, istocne i centralne Bosne, Hercegovinu sa jadranskom obalom izmedu reke Cetine i Skadarskog jezera, a na jugu prostor do reke Lima i planinskog lanca Prokletije. Prva srpska država je bila formirana pod dinastijom Višeslavica, a u okolnostima spoljašnje ugroženosti od strane Bugara i Vizantije. Pod uticajem Vizantije dogodila se važna promena u srpskom narodu, koja ce imati prvorazredni znacaj u njegovoj buducnosti: krajem IX veka pocinje proces napuštanja paganstva i pokrštavanje, u cemu je prednjacila vladarska porodica Višeslavica.

Nakon ovog prvog uspona srpske države nastupila je oseka i period razdrobljenosti i kriza, koji je trajao do pred kraj XII veka. Nakon borbe sa bracom oko prestola, 1170. godine na vlast je došao Stefan Nemanja, osnivac dinastije Nemanjica. On je otpoceo obnovu srpske države u Raškoj oblasti. Neki put pod okriljem Vizantije, a ponekad protiv nje, veliki župan (to je rang kneza) Stefan Nemanja je proširio teritoriju svoje države na istok i jug, i pripojio joj ponovo Zetu i primorje. Osim vodenja države veliki župan je mnogo polagao i na podizanje manastira. Medu njegove zadužbine spadaju u Raškoj oblasti Ðurdevi Stupovi i Studenica u kojoj je i sahranjen, i Hilandar na Svetoj Gori.

Stefana Nemanju je nasledio srednji sin Stefan, dok je najstarijem sinu Vukanu dodeljen na upravu deo tadašnje srpske države, Zetska oblast (današnja Crna Gora). Najmladi Nemanjin sin Rastko se zamonašio i uzeo ime Sava, posvetivši se duhovnosti svog naroda. Pošto je Rimska kurija od ranije gajila ambicije da pod svoj uticaj podvede i Balkan, Stefan je to iskoristio, od pape zatražio krunu i prvi medu Srbima bio krunisan za kralja 1217. godine. Njegov brat Sava je u Vizantiji isposlovao autokefalnost Srpske crkve i 1219. godine bio postavljen za prvog srpskog arhiepiskopa. Time su Srbi stekli oba vida samostalnosti koja je poznavao srednji vek: duhovnu i svetovnu.

Naredna generacija srpskih vladara, koju su cinili sinovi Stefana Prvovencanog Radoslav, Vladislav i Uroš I, znacila je stagnaciju u državnom razvitku. Sva tri kralja su bila u vecoj ili manjoj zavisnosti od susednih država Vizantije, Bugarske ili Ugarske. Veze sa Madarima su uslovile da kralja Uroša I na prestolu nasledi sin Dragutin, koji je bio oženjen madarskom princezom. Kasnije, kada je Dragutin abdicirao u korist svog mladeg brata Milutina, dobio je od madarskog kralja Ladislava IV zemlju u severoistocnoj Bosni, Srem, Macvu i Beograd, a osvojio je i pripojio i teritorije u severoistocnoj Srbiji. Time su te oblasti prvi put ušle u sastav srpske države.

Pod vladavinom kralja Milutina, mladeg Dragutinovog brata, Srbija je dalje ojacala, uprkos situaciji da katkad mora da ratuje i na tri fronta. Milutin je u istoriji ostao poznat i kao vešt diplomata, koji je rado koristio jedno od uobicajenih srednjevekovnih diplomatskih sredstava - dinasticke brakove. Ženio se pet puta, madarskim, bugarskim i vizantijskim princezama. Narocito je ostao poznat po gradnji crkava, od kojih neke spadaju medu najlepše primere našeg srednjevekovnog graditeljstva: Gracanica na Kosovu, Saborna crkva u Hilandaru, Sv. Arhangela u Jerusalimu i dr. Zbog svojih zadužbina kralj Milutin je proglašen za sveca, uprkos svom burnom životu. Njega je nasledio sin Stefan, kasnije prozvan Decanski. Decanski je donekle proširio teritoriju države na istoku dobivši Niš sa okolinom, a na jugu oblasti u Makedoniji. Nadimak Decanski dobio je zbog podizanja najmonumentalnijeg srpskog srednjevekovnog manastira Visoki Decani u Metohiji.
Srednjovekovna Srbija, koja je u politickim, ekonomskim i kulturnim sferama zauzimala ugledno mesto u srednjovekovnoj Evropi, dostigla je svoj vrhunac sredinom 14. veka, za vreme vladavine cara Stefana Dušana. Iz tog doba je i Dušanov zakonik, najvece zakonsko dostignuce srpskog srednjevekovlja, jedinstveno medu feudalnim državama Evrope u to vreme. Nomokanon Svetog Save, Dušanov zakonik, freske i arhitektura srednjovekovnih manastira, koji krase srpske zemlje vecni su svedoci civilizacije srpskog naroda. Car Dušan je na racun Vizantije udvostrucio teritoriju svoje države, proširivši je na jugu, jugozapadu i istoku. Nasledio ga je sin Uroš, zvani Nejaki, što vec samo po sebi govori o stanju države koja pocinje da zapada u stanje feudalne anarhije. U to vreme se javlja i nova opasnost: turska Osmanska država, koja postepeno iz Azije prelazi u Evropu, osvojivši najpre Vizantiju, a potom i ostale balkanske države.

Pošto su porazili srpsku vojsku u dve kljucne bitke: na reci Marici 1371. gde je poražena srpska vlastela iz Makedonije i na Kosovu Polju 1389, gde je poražena vojska kneza Lazara, koji je tada bio najjaci oblasni vladar u Srbiji i komandant vojske svojih vazala. Bitka na Kosovu je definitivno rešila sudbinu Srbije, jer nakon nje u zemlji više nije bilo sile koja bi mogla da se suprotstavi Turcima. To je bio nestabilan period u kome su vladali sin i naslednik kneza Lazara despot Stefan Lazarevic, koji je bio pravi vitez evropskog tipa, vojskovoda i pisac, a zatim njegov rodak Ðurad Brankovic, koji je prestonicu države preselio na sever, u novoizgradeni grad Smederevo. Turci su nastavili svoja osvajanja sve dok nisu uspeli da zauzmu celu teritoriju srpske države 1459. godine, osvojivši Smederevo. Srbija je bila pod vlašcu Otomanske carevine skoro pet vekova, Turci su se narocito okomili na srpsku aristokratiju, istrebljujuci fizicki društvenu elitu. Pošto je Turska carevina bila islamska država teokratskog tipa, u kojoj su hrišcanski Srbi bili narod drugog reda, izloženi nasilju, ponižavanju i eksploataciji, srpski živalj je napuštao razvijena i urbanizovana rudarska, zanatska i trgovacka središta i povlacio se u nepristupacne planine, baveci se uglavnom stocarstvom.

Evropske sile, narocito Austrija, vodile su brojne ratove protiv Turske. Na njihovoj strani su bili Srbi, koji su im pomagali, iako su živeli pod turskom vlašcu. Tokom Tursko-austrijskog rata (1593-1606) Srbi su 1594. podigli ustanak u panonskom delu Turske, u Banatu, koja im se osvetila spaljivanjem tela Svetog Save – najvece srpske relikvije, koju su poštovali cak i muslimani srpskog porekla. Drugo žarište otpora Turcima stvorili su Srbi u Hercegovini, ali su sklapanjem mira izmedu Turaka i Austrije bili prepušteni turskoj odmazdi. Taj redosled dogadaja je postao uobicajen tokom narednih vekova.

U Velikom ratu (1683 – 1690.) izmedu Turske i Svete lige uz papinu pomoc ucestvovale su Austrija, Poljska i Venecija. One se podsticale Srbe na bunu protiv turske vlasti. Uskoro je ceo zapadni Balkan bio zahvacen ustancima i gerilom od Crne Gore, preko Dalmacije i Podunavlja do Stare Srbije (Makedonija, Raška, Kosovo i Metohija). Kada je austrijska vojska pocela da se povlaci iz Srbije, pozvala je i srpski narod da se povuce sa njom, na njenu teritoriju. Birajuci izmedu turske osvete i života u jednoj hrišcanskoj carevini, mase Srba su napustile svoju postojbinu i 1690. godine, pod vodstvom svog patrijarha Arsenija Carnojevica krenule na sever. Tada su mnoge oblasti na jugu Balkana ostale depopulisane, što su Turci koristili da islamizuju Rašku oblast, Kosovo i Metohiju i delimicno Makedoniju. Tada je poceo proces cije se posledice osecaju i danas.

Kada je srpska etnicka teritorija, 1716-1718, od Dalmacije, preko Bosne i Hercegovine do Beograda i Podunavlja opet postala poprište novog austijsko-turskog rata, koji je vodio princ Eugen Savojski, Srbi su uzeli ucešce u borbi na strani Austrije. Turska je tada, tzv. Požarevackim mirom izgubila sve teritorije u Podunavlju, severnu Srbiju i severnu Bosnu, delove Dalmacije i Peloponez.
Novim ratom i tzv. Beogradskim mirom Turska je uspela da povrati skoro sve što je prethodnim izgubila. Lokalno srpsko stanovništvo opet je pogodilo ratno razaranje, progoni i odmazde.
Poslednji austrijsko-turski rat bio je tzv. Dubicki rat (1788-1791), u kome je opet Austrija pozivala hrišcane u Bosni da se dignu na ustanak. Nakon njega novih sukoba više nije bilo sve do dvadesetog veka i propasti obe carevine.

Srpski otpor Otomanskoj dominaciji, dugo godina latentan, narocito je uzeo maha pocetkom 19. veka, buknuvši u Prvom i Drugom srpskom ustanku 1804. i 1815. godine. Turska se u to vreme vec nalazila u stanju duboke krize bez perspektive na oporavak, što se posebno teško odražavalo na hrišcanske narode koji su u njoj živeli. Srbi su podigli ne samo nacionalnu nego i socijalnu revoluciju, nakon koje je Srbija pocela da hvata korak sa ostalim evropskim državama, prihvativši vrednosti gradanskog društva. Kao rezultat ovih ustanaka i potonjih ratova protiv Otomanske imperije, formirana je nezavisna Kneževina Srbija, koja je bila medunarodno priznata 1878. godine.

U ovom periodu su se oko vlasti nadmetale i smenjivale dve dinastije, ciji su rodonacelnici bili Ðorde Petrovic - Karadorde, voda Prvog srpskog ustanka protiv Turaka i Miloš Obrenovic, voda Drugog srpskog ustanka. Dalji razvoj Srbije je bio obeležen opštim napretkom u ekonomiji, kulturi i umetnosti, cemu je pre svega doprinela mudra državna politika, koja je slala mlade ljude na školovanje u evropske metropole, odakle su donosili novi duh i novi sistem vredosti. Jedan od spoljnih izraza transformacije kroz koju je sada prolazila nekadašnja turska provincije bilo je i proglašenje kraljevine, 1882. godine.

Tokom njene integracije u evropski poredak država, u drugoj polovini 19. veka, bile su osnovane prve politicke partije, cime politicki život dobija novi zamah. Državni udar 1903, koji je doveo na tron Karadordevog unuka, kralja Petra Prvog Karadordevica, otvorio je put parlamentarnoj demokratiji u Srbiji. Evropski obrazovan, ovaj liberalni kralj je preveo delo "O slobodi" Džona Stjuarta Mila na srpski jezik i dao svojoj zemlji demokratski ustav, koji je Srbiju uveo u period parlamentarizma i politickih sloboda, a koji je prekinut novim oslobodilackim ratovima. Balkanski ratovi 1912 - 1913. godine okoncali su tursku dominaciju na Balkanu. Turska je potisnuta sve do moreuza, a od njenih evropskih teritorija formirane su nacionalne države balkanskih naroda.

Atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu 1914. poslužio je kao povod za njen napad na Srbiju, cime je i zapoceo Prvi svetski rat. Srpska vojska je hrabro branila nezavisnost svoje zemlje i odnela velike pobede, ali suprotstavljena nadmocnim neprijateljskim snagama Nemacke, Austrougarske i Bugarske, morala je da se preko Albanije povuce sa nacionalne teritorije i kasnije nastavi borbu na Solunskom frontu, zajedno sa ostalim snagama Antante, koju su cinile Francuska, Engleska, Rusija, Italija i Sjedinjene Americke Države. U toku ovog rata Srbija je izgubila 1.264.000 (28%) stanovnika od ukupne populacije od 4.529.000 i to 58% muškog stanovništva, od cega se nikada nije oporavila. Ovim ogromnim žrtvama Srbija je dala znacajan doprinos pobedi saveznika i preuredenju Evrope i Sveta nakon rata.

Kraljevina Jugoslavija
(1918-1941)

Završetkom Prvog svetskog rata i propašcu otomanske i austrougarske imperije stvoreni su uslovi da u decembru 1918. godine bude proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Jugoslovenska ideja je dugo živela u intelektualnim krugovima tri naroda koji su dali ime novoj državi, ali do ovog trenutka medunarodna konstalacija politickih snaga i interesa nije omogucavala njenu realizaciju. No, intelektualci su nakon rata ustupili mesto politicarima, a najuticajniji hrvatski politicari su se suprotstavljali novoj državi od samog pocetka.

Hrvatska seljacka stranka (HSS), pod vodstvom Stjepana Radica, a kasnije Vlatka Maceka pretvorila se vremenom u masovnu stranku koja zastupa hrvatske nacionalne interese. Po mišljenju njenih lidera hrvatsko nacionalno pitanje nije bilo rešeno na zadovoljavajuci nacin u jugoslovenskoj državi. Kao sredstvo politicke borbe izabrali su sistematsku opstrukciju državnih institucija i sklapanje politickih koalicija uperenih protiv jedinstva države, iznuduju tim metodima izvesne ustupke. Svako aktuelno politicko ili ekonomsko pitanje korišceno je da bi se postavilo tzv. hrvatsko pitanje, kao nerešen problem.

Pokušavajuci da se nosi sa ovim izazovom i spreci dalje slabljenje zemlje, kralj Aleksandar Karadordevic je 1929. godine zabranio nacionalne politicke partije, licno preuzeo vlast i preimenovao zemlju u Jugoslaviju. On se nadao da ce time obuzdati separatisticke tendencije i ublažiti nacionalisticke strasti. Ali u medunarodnim odnosima je došlo do promene odnosa snaga: u Italiji i Nemackoj na vlast su došli fašisti i nacisti, a u Sovjetskom Savezu Staljin. Ni jednoj od ovih država nije odgovarao kurs politike koju je vodio kralj Aleksandar, jer su prve dve težile reviziji medunarodnih ugovora potpisanih nakon Prvog svetskog rata, a Sovjeti da povrate svoje pozicije u Evropi i povedu aktivniju medunarodnu politiku. Jugoslavija je bila velika prepreka ovim težnjama, a kralj Aleksandar stožer jugoslovenske politike.

U Marselju 1934. godine, prilikom zvanicne posete Francuskoj, kralja Aleksandra je ubio pripadnik bugarske ekstremne nacionalisticke organizacije (tzv. VMRO), koja je gajila aneksionisticke pretenzije prema istocnim i južnim teritorijama Jugoslavije, u saradnji sa ustašama, pripadnicima hrvatske fašisticke separatisticke organizacije. Medunarodna politika druge polovine tridesetih godina je u bila ispunjena naraslom netrpeljivošcu najkrupnijih aktera, agresivnim ponašanjem totalitarnih država i izvesnošcu da poredak uspostavljen nakon Prvog svetskog rata gubi svoja uporišta, a njegovi zaštitnici svoju snagu. Podržavani od fašisticke Italije i nacisticke Nemacke i pod njihovim pritiskom, hrvatski lider Vlatko Macek i njegovi istomišljenici uspeli su da uspostave tzv. Banovinu Hrvatsku 1939. godine. Tim sporazumom Hrvatska je još uvek ostajala u sklopu Jugoslavije, ali je ubrzano nastojala da izgradi zaseban politicki identitet u medunarodnim odnosima.

Pocetkom cetrdesetih Jugoslavija se našla u obrucu neprijateljskih zemalja. Osim Grcke, sve druge susedne zemlje su bule vezane sporazumima za Nemacku i Italiju. Hitler je vršio snažan pritisak da i Jugoslavija pristupi paktu. Vlada je cak bila spremna na kompromise sa njim, ali raspoloženje u zemlji je bilo sasvim drugacije. Javno manifestovanje otpora nacizmu izazvalo je žestoku reakciju.

Beograd i drugi veci gradovi su bombardovani, a tokom aprila 1941. godine Sile osovine su okupirale Jugoslaviju, rasparcale je i na njenom zapadnom delu stvorile marionetsku Nezavisnu Državu Hrvatsku pod vlašcu ustaša, kojoj su pripojile Bosnu i Hercegovinu. Srbija je okupirana od nemackih trupa, pri cemu su njeni severni delovi pripojeni Madarskoj, a istocni i južni Bugarskoj. Kosovo i metohija su vecim delom pripojeni Albaniji, koja je bila pod patronatom fašisticke Italije. Crna Gora jetakode umanjena pripajanjem njenih delova Albaniji i okupirana od strane Italije. Slovenija je podeljena izmedu Nemacke i Italije, koja je prisvojila i jadranska ostrva.

Fašisticka Hrvatska je po uzoru na nacisticku Nemacku osnovala koncentracione logore u kojima je pocinila genocid nad više od 750.000 Srba, Jevreja i Cigana. Iskustvo tog holokausta stvorilo je istorijsku i politicku pozadinu za gradanski rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini pedeset godina kasnije, koji je pratio razbijanje Jugoslavije 1991 - 1992.

Gruba politika nemackih okupacionih snaga i genocidna politika hrvatskog ustaškog režima proizveli su snažan srpski pokret otpora. Srbi su ustali u odbranu od hrvatskog genocida i nacistickog porobljavanja Jugoslavije. Mnogi su se pridružili partizanskom otporu (Narodnooslobodilacka vojska predvodena Josipom Brozom Titom) u oslobodilackom ratu, doprinoseci pobedi saveznika. Do kraja 1944. godine, partizani, potpomognuti od strane ruske Crvene armije, oslobodili su Srbiju, a do maja 1945. preostale jugoslovenske teritorije, spojivši svoje snage sa saveznickim trupama u Madarskoj, Austriji i Italiji. Srbija i Jugoslavija su bile medu zemljama koje su najviše razorene u toku rata: 1.700.000 (10,8% populacije) ljudi je ubijeno, a gubitak nacionalnih dobara je procenjen na 9,1 milijardu americkih dolara, po cenama iz tog vremena.

Za vreme rata, 1943. godine bila je proklamovana revolucionarna promena društvenog i državnog sistema i ukidanje monarhije u korist republike. Josip Broz Tito je postao prvi predsednik obnovljene, sada socijalisticke Jugoslavije. Od uglavnom poljoprivredne zemlje, Jugoslavija je transformisana u red srednje razvijenih industrijskih zemalja, stekavši visoku medunarodnu politicku reputaciju svojom podrškom procesu dekolonizacije i vodecom ulogom u pokretu nesvrstanih zemalja. Socijalisticka Jugoslavija je formirana kao federalna država, koja se sastojala od šest republika: Srbije, Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore; i sa dve autonomne pokrajine: Vojvodina i Kosovo i Metohija. Ove dve autonomne pokrajine su ujedno i sastavni delovi Republike Srbije. Po ovoj administrativnoj podeli i zbog istorijskih razloga, srpski narod, najbrojniji u Jugoslaviji, živeo je u svih šest republika i obe pokrajine. Tendencija da se poveca moc republika na racun federalne vlasti dobila je na snazi narocito posle usvajanja Ustava iz 1974, koji je ohrabrio narastanje hrvatskog, slovenackog, muslimanskog i šiptarskog nacionalizma i secesionizma.

Raspad SFR Jugoslavije
(1991-1995)
U periodu 1991 - 1992. godine Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina su se otcepile od Jugoslavije nasilnim putem, dok se Makedonija odvojila na miran nacin. Rasturanje Jugoslavije je potpomognuto od strane medunarodnih sila koje su priznale pravo na samoizjašnjavanje svim narodima osim Srbima, koji su izrazili raspoloženje da i dalje žive u Jugoslaviji. Secesionisticke republike su brzo zadobile priznanje od medunarodne zajednice, ocitom zloupotrebom principa o nepovredivosti medunarodno priznatih granica suverenih država i bez zadovoljavanja uslova koje države moraju predhodno ispuniti da bi bile medunarodno priznate. Srbija i Crna Gora su se opredelile za ostanak u zajednickoj državi, pa je na zajednickoj sednici Skupštine Jugoslavije, Srbije i Crne Gore 27. aprila 1992. u Beogradu, usvojen Ustav Savezne Republike Jugoslavije, cime je potvrden kontinuitet njihove zajednicke države od 1. Decembra 1918. kada je Jugoslavija stvorena, pa do danas.