FİYAT TEORİSİ

 

Mübadele (değişim) ekonomisinde, yani herkesin kendi ihtiyacı dışında başkalarının ihtiyaçları için de üretimde bulunduğu bir ekonomide, herkesin kıt malları diğerinden bir bedel karşılığı satın alması zorunluluğu vardır. Bu zorunluluk mallara karşı bir satın alma isteğinin ortaya çıkmasına açar. Talep etmek sadece satın almayı istemek değil, aynı zamanda bedeli ödeyebilecek bir mal veya hizmete sahip olmak demektir. Bu bedel, diğer mal veya hizmetler ya da para olabilir. Bu nedenle diğer bir kısım insanlar da, ihtiyaç hissettikleri bir kısım mal ve hizmeti satın alabilmek için ellerindeki mal veya hizmeti piyasaya çıkarıp bir bedel karşılığı satmak isteyecektir.

 

Belli bir mal karşılığında diğer maldan elde edilen miktar birinci malın objektif değişim değeridir. Ama malın malla değiştirilmesini bir yana bırakıp da para ekonomisi ele alınacak olursa bu değişimin değeri para ile ifade edilmekte ve ödenmektedir. Böylece de fiyatı herhangi bir mal veya hizmetin diğer bir mal veya hizmetle değişim oranı olarak tanımlamak mümkün olmaktadır.

FİYATIN ÇEŞİTLERİ

 

·        MUTLAK FİYATLAR, NİSBİ FİYATLAR

 

·        ARZ FİYATI, TALEP FİYATI, PİYASA FİYATI

 

 

 

 

FİYATI OLUŞTURAN UNSURLAR

1-   TALEP

Ekonomi dilinde talep bir malı satın alma isteğidir. Ancak ekonomi açısından bir mal satın alma isteğinin gerçek anlamda bir talep olabilmesi, bu isteğin yeter derecede satın alma gücü ile desteklenmesine bağlıdır. Otomobil meraklısı bir tüketicinin, onu satın alma isteği bir talep değildir. Nitekim böyle bir istek otomobil piyasasını hiçbir şekilde etkilemez. Ama o şahsın otomobil alacak kadar parası varsa ve satın almaya karar vermiş ise bu taktirde ekonomi açısından bir talep söz konusudur. O halde bir tanımlama yapılırsa; talep, bir mala karşı satın alma gücü ile desteklenmiş satın alma isteğidir denilebilir.

 

Talep Yasası

 

Talep yasası bir maldan talep edilen miktar ile o malın fiyatı arasındaki ilişkiyi açıklar. Talep yasası şöyle ifade edilebilir: Bir malın  fiyatı düştükçe o mala olan talep artar, aksine fiyatı yükseldikçe o mala olan talep azalır. O halde bir maldan talep edilen miktar ile o malın fiyatı arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Bunun sonucu olarak, bu iki değişkenden biri azaldığı zaman diğeri çoğalmakta, aksine biri çoğalırken diğeri azalmaktadır.

 

 

 

 

 

Çilek talep çizelgesi

	Birinci sütun çilek fiyatlarını, ikinci sütun da İzmir’in haftalık çilek talebini göstersin. Buradan fiyatlar düştükçe çilek talebinde bir artış olduğu ve fiyatların 800.000 liradan 250.000 liraya düşmesiyle çilek talebinin 50 tondan 150 tona çıktığı görülmektedir.

 

Çilek fiyatı (1000 Tl/kg)	Çileğin talep miktarı (Ton)
800	50
600	70
500	85
400	100
300	120
250	150

 

Belli Bir Fiyattan Talep İle Talep Çizelgesi

 

Belli  bir fiyattan talep, bir mala en azından söz konusu fiyatı ödemeye hazır olanların satın almak istedikleri miktardır. İzmir piyasasında çilek 800.000 lira iken bir haftalık çilek talebi 50 ton ise bu bize belli bir fiyattan talebi verir. Belli bir fiyattan talebi açıklarken kullanılan en azından deyimi ile kastedilen şudur. Çilek fiyatları 800.000 lira iken, çileğe 800.000 liranın üzerinde bir fiyat ödemeye razı olacakların talebi de 800.000 liralık talep miktarının kapsamına girmekte, fakat 600.000, 500.000, 400.000 liraya almaya razı olanlar 800.000 liralık talep miktarına dahil olmamaktadır.

 

Talep çizelgesi ise bir malın farklı fiyatları karşısında o maldan satın alınmak istenen farklı miktarları gösteren bir kavramdır.

 

 

 

Talep Eğrisi

 

Bir malın talep eğrisi o malın talep çizelgesinden yararlanılarak çizilir. X eksenine talep edilen miktarları y ekseni ise fiyatları gösterir.

			miktar

fiyat

 

 

 

talep

 

 

 

 

Şekilde görüldüğü gibi talep eğrisi sol yukarıdan sağ aşağıya doğru seyreden ve negatif eğimi olan bir eğridir. Eğimin negatif olması fiyat ile miktar arasındaki ters yönlü ilişkidendir.

 

Eğer talep eğrisinin temsil ettiği mala, fiyatının düşmüş olması dışındaki nedenlerle talep artmışsa bu taktirde talep eğrisi olduğu gibi tümüyle sağa kayacaktır. Bu durumda aynı fiyattan daha fazla mal satılacaktır.

 

Talep eğrisi üzerinde hareket

 

Talep eğrisi belirli bir zamanda talebi etkileyen fiyat dışındaki faktörler sabit kalmak koşuluyla, çeşitli fiyatlardan satın alınmak istenen miktarları göstermektedir. Kısaca belirli koşullar altında fiyat miktar bileşimlerini vermektedir. Talep edilen miktardaki değişmeden söz edildiği zaman talep eğrisi üzerinde hareket edildiği, herhangi bir fiyat miktar bileşiminden başka bir fiyat miktar bileşimine gelindiği anlatılmak istenir.

 

TT  talep eğrisi üzerindeki A noktasında F₁ fiyatında M₁ kadar mal satın alınmak istenmektedir. Aynı talep eğrisi üzerinde hareket edilerek B noktasına gelindiğini varsayalım.  B noktasında fiyat F₂ ye düşecek ve talep edilen miktar M₂ ye yükselecektir. Talep eğrisi üzerindeki harekette, talebi etkileyen fiyat dışındaki faktörler sabitken, fiyat değiştiğinde satın alınan miktardaki değişme kastedilmektedir.

 

Öyleyse talep edilen miktar arttı ya da talep edilen miktar azaldı derken, fiyat değişmesi karşısında talep edilen miktardaki değişme kastedilmektedir.

 

 

Fiyat

 

 

T

 

F1

A

 

B

F2

T

 

Miktar

M2

M1

 

 

 

Talep Değişmesi

 

Talep değişmesi talep eğrisinin tümüyle yer değiştirmesini ifade eder. Örneğin çilek talebi arttı dendiğinde daha önce T₁ T₁ şeklinde olan çilek talep eğrisinin tümüyle sağa kayarak T₂ T₂ konumunu almış olduğunu belirtmektedir. Talep değişmeden önce F₁ fiyatından M₁ kadar çilek talep edilirken talep artışından sonra aynı fiyattan talep edilen miktar M₂ olmuştur.

 

Fiyat

 

T2

T1

 

B

F1

A

T2

 

T1

 

Miktar

M2

M1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Talep eğrisinin sağa kaymasını gerektiren nedenler şunlardır.

 

- Talep edenlerin gelirlerinin artması,

 

- Bu mal yerine geçebilecek diğer malların (bunlara ikame mallar adı verilmektedir: pekmez-bal, tavuk eti-koyun eti gibi)

 

- Tamamlayıcı malların (biri olmadan diğeri kullanılamayan mallara tamamlayıcı mal adı verilmektedir: benzin-oto lastiği, pil-radyo gibi)

 

- Moda gibi nedenlerle malın cazibesinin artması,

 

- Talep edenlerinin sayılarının (nüfus) artışı

 

Buna karşılık talep eğrisinin sola kaymasını gerektiren nedenler de şunlardır.

 

- Gelirin azalması

 

- İkame malların fiyatlarının düşmesi

 

-Tamamlayıcı malların fiyatlarının yükselmesi

 

- Moda gibi nedenlerle malın cazibesinin azalması

 

 

 

 

Toplam Talep

 

Piyasadaki karar birimlerinden birinin belli bir mala belli bir zamanda olan talebine kişisel talep denir. Örneğin bir ailenin çilek talebi gibi. Ancak piyasada çilek talep eden sadece bu aile değildir. Bu nedenle İzmir piyasası çilek talebi, bu aile gibi daha 100.000 aile ile piyasadaki diğer karar birimlerinin çilek taleplerinin toplamına eşittir. Böylece ayrı ayrı karar  birimlerinin çilek talebi toplanıp tek bir büyüklük halinde (toplam talep ve toplam talep eğrisi) gösterilirse bu malın toplam talebi ya da piyasa talebi elde edilmiş olur.

 

Talep Fonksiyonu

 

y=f(x) ifadesinde y bağımlı; x ise bağımsız değişkendir. Y, x’in bir fonksiyonudur. Yani, x’in aldığı farklı değerlere göre y’de farklı değerler alacaktır.

 

Talep fonksiyonu denince, bir maldan talep edilen miktarlarla (bağımlı değişken), bu miktarları belirleyen etkenler (bağımsız değişkenler arasındaki ilişkileri ortaya koymak ifade edilmektedir. Talep fonksiyonu çok değişkenli bir fonksiyondur. Çünkü bir A malından satın alınmak istenen miktar:

 

a)    A malının fiyatına

b)    Diğer malların fiyatına

c)     Halkın gelir seviyesine

d)    Tüketicilerin zevk ve tercihlerine bağlıdır.

 

 

2-ARZ

 

Arz belli bir dönemde satışa arz edilen mal ve hizmet miktarıdır. Arzın varlığından bahsedebilmek için malın piyasaya satılmak isteği ile getirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, bir mağazanın deposunda fiyatların yükselmesini bekleyen malları arza dahil etmek mümkün değildir.

 

Arz Yasası

 

Arz yasası bir malın satılmak isteği ile piyasaya sürülen miktarı ile  o malın fiyatı arasındaki ilişkiyi gösterir. Arz yasası şu şekilde ifade edilebilir.  Bir malın fiyatı yükseldikçe o malın arzı artar. Aksine fiyatlar düştükçe bu maldan piyasaya arz edilen miktar azalır. Buradan görüleceği gibi, bir malın fiyatı ile arz miktarı arasında aynı yönlü bir ilişki vardır. Fiyat yükselince arz miktarı da yükselmekte, fiyatlar düştüğünde arz da azalmaktadır.  Bu İzmir Piyasası bir haftalık çilek arzını gösteren tablo ile incelenebilir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Çilek talep çizelgesi

	Birinci sütun çilek fiyatlarını, ikinci sütun da İzmir’de  haftalık çilek arzını göstersin. Bu tabloda görüldüğü gibi fiyatlar düştükçe arz miktarı da azalmaktadır. Örneğin çilek fiyatı 800.000 lira iken piyasaya 130 ton çilek satılmaya hazır iken, 250.000 liradan ancak 30 ton çilek satılmak istenmektedir.

 

Çilek fiyatı (1000 Tl/kg)	Arz miktarı (Ton)
800	130
600	110
500	90
400	70
300	50
250	30

 

 

 

 

Belli bir fiyattan arz ile arz çizelgesi

 

Belli bir fiyattan arz, bir malı elinde bulunduranların söz konusu fiyattan satmak isteyecekleri miktar olarak ifade edilebilir. Örneğin çilek fiyatı 250.000 lira iken çilek arzı 30 tondur denildiğinde burada belli bir fiyattan arz kastedilmektedir. Bu durumda fiyat bağımsız, arz ise bağımlı değişken olmaktadır. Zira arzın az veya çok olmasını belirleyen faktör fiyattır. Belli bir fiyattan arzda şu nokta önemlidir. Eğer 500.000 liradan 90 ton çilek arz ediliyorsa bunun içinde çileğini bu fiyattan daha düşük fiyatlarda satmak isteyenlerin arz miktarları da vardır. Arz çizelgesi ise, bir malın farklı fiyatları karşısında o maldan satılmak istenen miktarları, diğer bir ifade ile o malın arzının genel yapısını ve fiyatlar ile arz miktarları arasındaki fonksiyonel ilişkileri gösteren bir kavramdır.

 

Arz eğrisi

 

Bir malın arz eğrisi o malın arz çizelgesi yardımıyla çizilebilir. Arz eğrisinde fiyatlar y ekseninde, miktarlar ise x ekseninde gösterilmektedir.

Fiyat

 

 

Arz eğrisi

 

 

 

 

 

 

 

Belli bir arz eğrisinde bir noktadan diğer bir noktaya geçiş , arzda tümüyle bir artış veya azalış olmadan fiyatlarda meydana gelen artış veya azalışın arz miktarlarında meydana getirdiği değişikliktir. Buna karşılık arz eğrisinin tümüyle sağa kaymasının anlamı her fiyattan arz edilen miktarların bir evvelki arz eğrisine göre artmış olmasıdır.

 

Arz eğrisi üzerinde hareket

 

Arz miktarındaki değişme

Belli bir arz eğrisi üzerinde, değişiklik fiyatlarda sunulan miktarlar arasındaki ilişkiyi yani aynı arz eğrisi üzerindeki bir noktadan diğerine geçişi gösterir.

 

Arz artışı ve arz azalışı

Arz eğrisinin sağa kayması arz artışını sola kayması arz azalışını gösterir.

AA Arz eğrisi üzerinde L’ den K’ ya geçiş arz miktarındaki değişme   AA arz eğrisinin A1A1 arz eğrisine kayması arz azalışını   AA arz eğrisinin A2A2 ‘ye kayması arz artışını gösterir

Fiyat

A1

A

A2

K

                                                                                  

L

A1

 

A

A2

 

Miktar

 

 

 

ARZ ESNEKLİĞİ

 

Arz esnekliği

 

Arz  esnekliği, fiyat değişmeleri karşısında arzın duyarlılığı olarak ifade edilebilir. Arz esnekliğini formüle etmek gerekirse, arz miktarındaki oransal değişmenin fiyattaki oransal değişmeye oranı şeklinde bir açıklama getirilebilir.

 

 

 

 

 

Arz esnekliği katsayısı talebin aksine daima pozitiftir. Negatif olduğu istisnai hallerde arz tersine esnektir. Yani fiyatlar düştüğü halde arz artmaktadır. Arz esnekliği katsayısı 0 ile sonsuz arasında çeşitli değerler alabilir. Arz esnekliğinin 0 olması söz konusu malın fiyatının ne kadar artarsa artsın daha fazla malın piyasaya arz edilemeyeceğini gösterir. Buna arzın tamamen katı olduğu ve esnekliğinin olmadığı haller diyoruz. Örneğin ressamı ölmüş tabloların sayısını, fiyatları ne kadar yükselirse yükselsin arttırmak mümkün değildir. Böyle bir durumda arz eğrisi x eksenine dik bir eğridir (Şekil 1). Arz esnekliği sonsuz olan bir eğri de x eksenine paralel bir eğridir (Şekil 2). Bu durumda belli bir fiyattan piyasaya sonsuz miktarda mal akacaktır.

 

Arz esnekliğinin birim esneklikte olması halinde arz eğrisi orijinden geçen herhangi bir doğru olup (Şekil 3), talepteki gibi bir özelliği yoktur. Şekil 10’daki iki doğrunun da arz esnekliği bire eşittir.

 

			Fiyat
							Arz eğrisi
										Miktar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

              Şekil 1 : Esnekliği 0 olan arz eğrisi

 

 

 

			Fiyat
						Arz eğrisi
										Miktar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               Şekil 2: Esnekliği sonsuz olan arz eğrisi

 

 

			Miktar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

              Şekil 3

 

X eksenini kesen arz eğrisinde esneklik birden küçük iken (Şekil 4), y eksenini kesen arz eğrisinin esnekliği birden büyük olmaktadır (Şekil 5)

			Miktar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Şekil 4

 

			Miktar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                   Şekil 5

 

 

Bir malın arzının esnek olup olmamasını etkileyen faktörler şunlardır.

 

- Üretimi arttırmanın maliyetler üzerindeki etkisi

- Üretim tekniğinin ayarlamalar yapmaya elverişli olup olmaması

- Malın beklemeye elverişli olup olmaması

- Eğer arzın esnekliği yüksekse fiyat artışları karşısında arzın da artması gerekecektir. Ancak arzın artışı maliyetlerin yükselmesi ile gerçekleşebiliyorsa, bu takdirde malın piyasadaki fiyatını geçen bir maliyetle üretimi söz konusu olmayacağından arzın esnekliği az olacaktır. Ancak daha fazla üretim, maliyetlerin artmasını değil de düşmesini sağlıyorsa, bu takdirde arzın esnekliği yüksek olacaktır.