ClickRyder

Clickertraining is de naam voor een nieuwe methode om gedrag te leren, waarbij gebruik wordt gemaakt van een "Ja"signaal of een geconditioneerde versterker om het paard duidelijk te maken dat het iets goed gedaan heeft. De "click" (klik) in clickertraining wordt gemaakt door een klein plastic doosje dat doet denken aan de klikker (de bekende kikker) voor kinderen.

OORSPRONG VAN DE CLICKER

Clickertraining begon bij het trainen van dolfijnen. Ruim dertig jaar geleden, toen dolfijnen voor het eerst tentoongesteld werden in de zgn. Zee-Aquariums of Dolfinariums, hadden de mensen geen enkel idee hoe ze ze konden trainen. Hoe leer je een dolfijn om bijv. door een hoepel te springen op commando?

Geen van de trainingsmethodes die mensen dertig jaar geleden gebruikten, bleken toepasbaar te zijn op een dier dat gewoon kon wegzwemmen. Zulke trainingsmethodes waren teveel gebaseerd op beperken en straffen, dingen die je niet bij dolfijnen kan gebruiken.

De oplossing was gedrag te creëren door gebruik te maken van positieve conditionering, maar ook dat bracht een probleem met zich mee. Hoe vertel je een dolfijn dat je waardeerde wat hij net deed? Je kan een vis in het water gooien, maar tegen de tijd dat 'ie dat gevonden heeft, heeft de beloning geen connectie meer met het gedrag dat hij net vertoonde en dat jij probeert te bevestigen. Dit probleem werd opgelost bij het introduceren van een fluitje met een hoge frequentie. De trainer blies op dat fluitje vlak voordat ze een vis in het water gooide.

De dolfijnen leerden al snel dat ze een vis kregen als ze het fluitje hoorden. De volgende stap was het fluitje te verbinden met gedrag. Als je bijv. een hoepel in het water legt en alleen op het fluitje blaast als de dolfijn dichtbij de hoepel zwemt, zal de dolfijn al snel vaak bij de hoepel te vinden zijn. Dit is de eerste stap om te leren dat gedrag = fluitje = vis. Als de connectie eenmaal gemaakt is, ben je al een eind op weg om complex gedrag te trainen.

Het fluitje is een zgn. brugsignaal (of secondary reinforcer -ondersteunende versterker- om een meer technische term te gebruiken). Het geeft het dier duidelijk en precieze informatie. Het wordt het signaal voor "het juiste antwoord". Het zegt tegen het dier: met het gedrag dat je net vertoonde, verdien je een beloning. CLICK!

DOLFIJNEN TRAINING VOOR PAARDEN

We kunnen dit systeem makkelijk aanpassen voor het trainen van paarden. Bij paarden gebruiken we een plastic clicker. Het is net als de klikker voor kinderen, alleen dan steviger. Je kan ook met je tong klikken, dan zijn je handen vrij voor andere dingen.

HET INTRODUCEREN VAN EEN CLICKER BIJ JE PAARD

Er zijn verschillende manieren om dit te doen, maar meestal introduceer ik de clicker bij het paard door hem te leren een object aan te raken ("targeting") Ik gebruik kleine oranje kegels, bekend als markering bij bijv. sportevenementen. Je kan ook voertonnen (zonder deksel) of jerrycans gebruiken, in principe alles dat handig en paardvriendelijk is. Ik begin met het aanraken van objecten omdat het een makkelijk spel is en geen onderdeel is van de normale training van een paard.

Je zet het paard in een stal met een balk als afscheiding. Dan hou je de kegel of een ander object voor je paard. Paarden zijn nieuwsgierig en onderzoeken graag nieuwe voorwerpen. Ze zullen aan de kegel gaan ruiken. Zo gauw het paard de kegel aanraakt, CLICK, en je geeft hem een beloning.

Het kan zijn dat het paard tegen je handen gaat duwen als hij doorkrijgt dat daar eten te vinden is. Als hij te opdringerig wordt, stap je gewoon buiten zijn bereik. Het duwen tegen je handen is een onderdeel van het leerproces en het punt is er niet door te worden afgeleid. Let op je eigen veiligheid, maar laat het paard onderzoeken. Hij zal ontdekken dat linea recta naar de snoepjesautomaat gaan, hem geen beloningen zal opleveren. Help je paard om succesvol te worden.


Objecten aanraken ("targeting") door Domino, partner van Anne

Als je paard zijn hoofd afwendt om naar iets anders te kijken, maak daar dan gebruik van door de kegel tussen je lichaam en het paardenhoofd te plaatsen. Hij zal er tegenaan stoten als hij weer terug draait om tegen je aan te duwen. Als hij dat doet, CLICK, hij krijgt een beloning. Als dit iedere keer gebeurt, zal hij op een gegeven moment realiseren dat het stoten tegen de kegel de snoepjesautomaat - jou dus - in werking zet!

Je kunt bijna het kwartje zien vallen. Zo vaak als ik dit proces heb zien gebeuren, het is nog steeds een prachtig moment als het paard realiseert dat HIJ in controle van de situatie is, dat hij MIJ aan 't clicken kan krijgen. Het enige wat hij hoeft te doen, is tegen de kegel aan te stoten. Hij kan ook nog iets anders belangrijks leren: er wordt NOOIT geclickt wordt als hij aan mijn vingers ruikt, aan mijn jas trekt of tegen mij aanstoot. En als je een brutaal paard hebt, is clickertraining een prima manier om hem goede manieren aan te leren.

HET VINDEN VAN DE JUISTE BELONING

De clicker is een brugsignaal. Het verbindt het gewenste gedrag met een beloning. De beloning is niet wat WIJ zeggen wat hij wil. Een beloning is dat wat bevestigend werkt voor het dier, wat hem tevreden maakt. We moeten dus eerst ontdekken wat een paard wil.

Dus, wat wil een paard? Op zijn lijstje staat zowel vrolijk rondbokken als rustig stilstaan, maar ook een stevige massage, een poosje optrekken met hun favoriete weidegenootje of eens lekker rollen op een zandbodem. Het probleem van deze lijst is duidelijk: het is moeilijk om deze dingen te gebruiken tijdens een trainingssessie. Je kunt niet iedere keer als je paard het goede antwoord geeft, hem even lekker laten rollen!

Het juiste moment is een andere factor in het kiezen van een geschikte beloning. Zonder een brugsignaal moet de beloning gegeven worden op het precieze tijdstip dat het gedrag plaatsvindt. Op die manier kan het paard duidelijk begrijpen wat het deed en het nog een keer doen voor een beloning. Tijd tussen het gedrag en de beloning kan leiden tot verwarring. Jij denkt dat je je paard beloont voor bijv. het verlagen van zijn hoofd, maar hij denkt dat het is voor het zwaaien met zijn staart. Hoe los je dat probleem op? Heel simpel: je maakt gebruik van een ondersteunende versterker, de clicker.

Voedsel of een klopje op zijn nek zijn de basisversterkers. Dat is wat een paard wil. De ondersteunende versterker (secondary reinforcer) of brugsignaal zoals het ook wel genoemd wordt, is een geconditioneerd (=aangeleerd) signaal dat de schakel wordt naar een beloning. Het zegt tegen het paard: jij krijgt zo meteen een beloning. Voedsel is moeilijk te gebruiken bij paarden zonder brugsignaal. Ze worden te enthousiast en dan leidt het meer af dan dat het helpt. Maar MET een brugsignaal kan je dat enthousiasme gebruiken voor een prestatie. Iets lekkers als beloning werkt fantastisch. Het is gemakkelijk voor de ruiter en werkt zeer motiverend voor het paard.

Ik gebruik clickertraining voor mijn paarden sinds 1993 en ik ben nog steeds verwonderd over de resultaten. Alles kan met de clicker geleerd worden, vanaf de basismanieren tot aan het hoogste niveau in bijv. dressuur. Clickertraining kan ook zeer goed gebruikt worden naast de andere trainingssystemen. Het is geen vervanger voor, maar een uitbreiding van de technieken die je al kent. Het duidelijke "Ja" signaal van de clicker verhoogt het leervermogen en vormt zo enthousiaste, gelukkige paarden.

HET VARIËREN VAN DE VERSTERKER

Wat kan je gebruiken als versterker? Een theelepeltje graan per keer, stukjes wortel, ontbijtmuesli, stukjes appel, suikerklontjes, pepermuntjes, dierenkoekjes, watercrackers, kleine stukjes droog brood…. Echt alles wat een paard lekker vindt en veilig is om te eten tijdens het werken. Het belangrijkste punt is dat je je versterker wisselt. Je kan je paard belangrijke informatie verstrekken door het lekkers wat je hem geeft. Mijn paard houdt bijv. van pepermuntjes. Ik gebruik dat dan ook alleen voor speciale momenten. Als hij dan een pepermuntje krijgt, weet hij dat hij ditmaal iets heel bijzonders gedaan heeft en doet hij de volgende keer wat extra moeite. Voor suggesties over beloningen. Klik dan hier en kijk onder aan de "Comments Page".

GEDRAG VORMEN MET KLEINE STAPJES (shaping)

Clickertraining werd het eerst gebruikt bij zeezoogdieren, waarbij de trainers uitsluitend met positieve versterkers werkten om een prestatie te bewerkstelligen.

Bij het vormen maak je gebruik van de aanleg van een paard. Bij het versterken van deze aanleg verschuif je het naar een meer complex gedrag. Dit is het mooist te zien bij dolfijnentraining. Er zwemt een dolfijn in het bassin. Je wilt dat de dolfijn door de hoepel zwemt die je midden in het bassin gehangen hebt. Als de dolfijn in de richting van de hoepel zwemt, blaas je op een fluitje en gooit hem een vis toe. Door steeds langer te wachten voor je op het fluitje blaast, leer je de dolfijn uiteindelijk door de hoepel te zwemmen. Dit is het pure vormen, maar het is niet de enige manier om de clicker te gebruiken. De clicker is een BRUGsignaal. Het zegt: "Ja! Dat is het gedrag dat ik zoek. Nu krijg je van mij een beloning". Het zegt niets over hoe dat gedrag gevormd is.

Je kunt wachten tot dat gedrag vanzelf gebeurt OF je kan een situatie creëren die het gedrag dat je wilt, uitlokt. In hondentraining bijv. wacht je niet tot de pup gaat zitten om dan pas te clicken. Je lokt het gedrag uit door wat lekkers boven het hoofd van de pup te houden. Als de pup omhoog kijkt, gaat zijn achterhand naar beneden. CLICK! Hij krijgt een beloning. Al gauw kan je d.m.v. een handsignaal het gewenste gedrag krijgen en hoef je geen lekkers meer te gebruiken om hem daartoe te verleiden. (Als je een uitstekende video wilt zien over clickertraining bij honden, raad ik je Karen Pryor's "Clicker Magic" of de video's van Gary Wilkes "Click and Treat" en "On Target" aan. Kijk bij Clicker Resources voor meer informatie.)

Deze vorm van training creëert een situatie om een bepaald gedrag uit te lokken. Toen ik voor het eerst mijn paard leerde een voorwerp aan te raken, dacht ik dat het gewoon een leuk truukje was. Ik heb sindsdien ontdekt dat het een ongelooflijk makkelijk hulpstuk is. Het kan gebruikt worden bij vele situaties, zoals het laden in een trailer, het paard vrij ergens laten staan (groundtying), bij het leiden, bij het trainen over obstakels en het laterale werk. Een voorwerp aanraken is niet de enige introductie die ik kan gebruiken. Bij het trainen van paarden gebruiken we druk om de reactie te krijgen die we zoeken. Ik kan bijv. mijn paard achterwaarts leren gaan door tegen zijn voorbenen te tikken met een zweep. Zo gauw als hij zijn gewicht maar enigszins verplaatst, stop ik met tikken. Hij leert al snel dat hij dat tikken kan voorkomen door achterwaarts te gaan. Ik gebruik dus een negatieve versterker: een oncomfortabele of zelfs pijnlijke stimulans (aansporing) die het dier kan vermijden door zijn gedrag te veranderen. Een negatieve versterker is een goede introductie als je het geluid van de clicker daarbij gebruikt als aanwijzing naar de goede reactie van het paard.

Met de clicker wordt het aantikken informatie voor het paard om sneller zijn beloning te krijgen. Het vertelt hem wat we willen: "Ga achterwaarts, dan klik ik". Het paard leert dat de zweep niet daar is om hem te intimideren, maar hem aanwijzingen geeft om ons te begrijpen. Met de clicker veranderen we de negatieve versterkers in positieve informatievertrekkers.

De oefening om achterwaarts te gaan, is heel belangrijk in de eerste fase van de clickertraining. Ik vertel het paard dat de beste manier om bij de snoepjesautomaat te komen, er juist vandaan te gaan is. "Je krijgt niets als je me lastig valt voor een snoepje". Als je een opdringerig paard hebt, is dit een prima methode om hem goede manieren te leren. Kun je hem achterwaarts leren gaan zonder de clicker? Natuurlijk kan dat, maar als je wilt dat je paard bij moeilijkere opdrachten begrijpt wat de clicker betekent, dan moet je beginnen met een makkelijkere opdracht. De meeste paarden profiteren van de "terug-naar-basis" training. Het is een prima mogelijkheid de basis van je paard nog beter te bevestigen en hem tegelijkertijd een nieuw hulpstuk te leren kennen.

VAAK GESTELDE VRAGEN

1. HEB IK EEN SPECIALE UITRUSTING NODIG OM CLICKERTRAINING TE KUNNEN GEBRUIKEN?

Nee. Dat is nou juist het mooie van clickertraining. Je kan clickertraining prima naast andere trainingsmethodes gebruiken. Je hoeft niet opeens alles te vergeten wat je geleerd hebt en je hoeft geen complete uitrusting te kopen om het te gebruiken. Het enige wat je nodig hebt, is een zak vol wortels en de bereidheid lol te hebben met je paard.

2. HOE PAST CLICKERTRAINING BIJ ANDERE TRAININGSMETHODES? GEBRUIK JE ALLEEN POSITIEVE VERSTERKERS BIJ JE PAARD?

Nee. Je zal nooit geheel weg kunnen komen van negatieve versterkers in de paardenwereld, sterker nog: dat zal je niet willen. Negatieve versterkers oftewel druk, is ons communicatiesysteem. Het aanspannen van de spieren van je dijbeen, de druk van je kuit tegen de zij van je paard, het aannemen van je teugels. Dit zijn een paar van onze signalen naar het paard om hem te vertellen wat we willen en het zijn allemaal negatieve versterkers. De vraag is niet zozeer OF we negatieve versterkers gebruiken in de training, maar HOE we ze gebruiken en het ze leren. Dat is waar de clicker zo'n prachtig hulpstuk wordt naast de rest van onze hulpmiddelen. Ik kan terug gaan naar de eerste principes bij het vormen en het als een brugsignaal gebruiken naar andere trainingsmethodes. Tijdens dat proces maak ik het voor het paard makkelijker te begrijpen wat ik wil. Met de clicker kan ik mijn paard leren om op druk te reageren zonder daarbij angst of pijn te veroorzaken.


Robin, Alexandra's paard, wacht nadat hij zichzelf ingeladen heeft.

3. MOET JE DE CLICKER GEBRUIKEN OM EEN CLICKERTRAINER TE WORDEN?

Nee. Elk uniek signaal dat het paard herkent, werkt. Ik gebruik de mechanische clicker als ik het paard introduceer met de clicker. Ik prefereer dit boven een mondelinge aanwijzing vanwege het unieke geluid. De paarden herkennen al snel de clicker. Mondelinge aanwijzingen kunnen al gauw wegvallen tegen de achtergrondgeluiden van ons eigen gekwebbel. Als het paard eenmaal de basisregels van het spel begrijpt -Gedrag leidt naar een click, leidt naar een beloning-, schakel ik over naar het clicken met de tong. Dit houdt mijn handen vrij om andere dingen te doen. Ik heb nooit problemen gehad bij het overschakelen van het signaal. De paarden maken meteen de connectie.

4. WAT GEBEURT ER ALS JE MEER DAN ÉÉN CLICKER-GETRAIND PAARD IN DE RING HEBT? RAKEN ZE VERWARD?

Gewoonlijk hebben we vier of vijf clicker-getrainde paarden gezamenlijk aan 't werk. Allemaal lijken ze te weten op welke click ze geacht worden te reageren. Als ik met een klant werk en haar paard click op afstand, reageert geen van de andere paarden daarop. Dit zijn allemaal paarden waar ik mee werk. Ze weten allemaal dat ik een potentiële snoepjesautomaat ben, maar ze weten ook dat op dat moment mijn click niet voor hen bedoeld is.

5. WAAROM KAN IK NIET GEWOON "GOED ZO" ZEGGEN? MOET IK EEN CLICKER GEBRUIKEN?

Persoonlijk geef ik de voorkeur aan clicken met de tong boven een mondeling signaal. De click is een snel, uniek geluid waarmee ik precies kan aangeven wat ik wil. Verbale signalen kunnen hetzelfde doen, maar ik prefereer "Goed" (of "Braaf") en "Ja" als aanmoediging. Net als bij het kinderspelletje "Warm of Koud", vertelt "Braaf" jouw paard dat hij in de buurt van het juiste antwoord komt, maar de clicker zegt: "JA! Je hebt de pot met goud gevonden!" Je kunt zeer zeker "Braaf" gebruiken i.p.v. de clicker, maar ik denk dat je er al snel achter komt dat je toch liever een ander signaal wil gebruiken. Het belangrijkste is dat je je niet vastzet in het gebruik van een bepaald signaal. Clickertraining gaat vooral over het vormen van gedrag in kleine stapjes met een duidelijk "Ja" antwoordsignaal dat het paard stuurt en motiveert door het leerproces heen. Een click is GEEN klak en paarden hebben geen moeite het te onderscheiden. Een klak is het verzoek om beweging c.q. om voorwaarts te gaan. Een click is mijn "Ja" antwoordsignaal. Een klak wordt gemaakt in de hoeken van je mond. Een click wordt gemaakt met de tong tegen je gehemelte. Het is trouwens verbazingwekkend hoeveel mensen er moeite mee hebben een constante tongclick te maken.

In mijn boek "CLICKER TRAINING FOR YOUR HORSE" staan gedetailleerde beschrijvingen hoe je dit moet doen. Terwijl je het leert, helpt een plastic clicker beslist. Clickers kunnen o.a. besteld worden bij Karen Pryor bij Sunshine Books, kijk onder "Clicker References". Kijk voor de Nederlandse vertaling van Karen Pryor's boek (incl. clicker) bij: www.doglover.demon.nl/. (Ga naar de winkel via: links - Kwispel - clickertraining - haar eigen website (onderaan het clickertrainingartikel) en de winkel is te vinden onder Hondenschool en Adviescentrum 't Hos.) Op deze site is met diverse links veel informatie te vinden over clickertraining in Nederland.

6. WAT KUN JE ZE LEREN MET DE CLICKER?

Alles wat je wil. Van basismanieren tot het hoogste niveau in elke discipline. Wanneer je een duidelijk "Ja" signaal nodig hebt, kan de clicker je bij de training helpen. Als jullie hier net mee beginnen, kijk dan eens hoe het bijv. gesteld is met de basismanieren van je paard. Laat hij zich goed leiden? Loopt hij zo de trailer in? Blijft hij -als hij los staat, met het touw op de grond- netjes staan? Accepteert hij het hoofdstel makkelijk? Laat hij zich goed poetsen en opzadelen? Accepteert hij de scheermachine, laat hij zijn hoeven braaf uitkrabben, etc. etc. etc. Als het antwoord op één of meerdere vragen "Nee" is, probeer het dan eens met wat clickertraining.

7. GEEF JE HET PAARD EEN BELONING NA IEDERE CLICK? WANT DAN HEB JE OP EEN NORMALE TRAININGSDAG EEN KRUIWAGEN VOL LEKKERS NODIG!

Ik laat elke click volgen door een beloning. Dat is de afspraak die ik met mijn paard gesloten heb. Ik zal je een verhaal vertellen, een voorbeeld dat je kan helpen het te begrijpen. Ik woon in een gebied waar het vaak sneeuwt. Stel je voor dat ik één van de buurjongens vraag mijn oprit schoon te schuiven na een sneeuwstorm. In ruil, vertel ik hem, geef ik je twintig dollar. Ik heb niet zo'n lange oprit, dus hij denkt waarschijnlijk bij zichzelf dat dat een prima deal is. Hij gaat aan 't werk en als hij klaar is en ik de oprit bekijk, zeg ik tegen hem: "Dat heb je goed gedaan. De oprit ziet er fantastisch uit." Hij voelt zich gevleid na het compliment, maar hij wil nog steeds zijn geld. Complimenten zijn leuk, maar dat is niet wat hem motiveerde om de oprit te doen. Dan zeg ik: "Oh, ik zit een beetje krap deze week. Ik betaal je niet deze keer, maar de volgende keer kan ik je waarschijnlijk wel twintig dollar geven. De volgende keer dat het gesneeuwd heeft, kan je er zeker van zijn dat ik zelf de oprit moet schoonmaken. De buurjongen heeft een goede reden om het niet te willen doen. Dus, als ik de afspraak met mijn paard maak dat ik hem betaal voor goed werk, dan is dat wat ik moet doen. Dat betekent niet dat ik het paard click en beloon als hij iedere keer wat goed heeft gedaan. De clicker is een LEER-hulpmiddel. Ik kan bijv. met behulp van de clicker mijn paard leren zijn hoeven op te tillen om uit te krabben. Ik kan er bijv. mee beginnen hem te clicken als hij mij toestaat mijn hand langs zijn been te laten glijden tot onder zijn knie. Ik gebruik een variabel beloningsysteem om op die manier steeds meer te kunnen vragen.

Een variabel beloningsysteem betekent dat een paard nooit precies weet wanneer hij de click zal horen. Hij blijft werken, hij zal mij steeds betere reacties aanbieden in een poging de snoepjesautomaat in werking te stellen. Dat is hetzelfde principe dat ze in Las Vegas gebruiken bij de fruitautomaten.

Het zal niet lang duren of mijn paard, dat in het begin zo bang was als ik zijn been aanraakte, zal al snel meer doen dan alleen maar toelaten dat ik met mijn hand langs zijn been ga. Hij zal al snel zelf zijn been optillen en het rustig omhoog houden terwijl ik het vuil eruit krab. En al snel daarna click ik hem pas als ik twee hoeven heb schoongemaakt, daarna drie en dan alle vier de hoeven. Na een poosje kan ik het clicken langzamerhand achterwege laten, als hij de nieuwe vaardigheid geheel onder de knie heeft. Ik ga de clicker nu voor andere bezigheden gebruiken, om hem nieuwe dingen te leren. Het is alsof je tegen die buurjongen zegt: "Ja, ik geef je die twintig dollar. Je kunt er op rekenen, maar ik wil ook het pad naar de voordeur schoon hebben EN zoveel mogelijk sneeuw van het dak af hebben." Als hij er halverwege mee ophoudt, krijgt hij niets, maar des te meer hij gedaan heeft, des te dichter komt hij bij de beloning. Dat zorgt ervoor dat hij door blijft werken, ook al vraag ik steeds meer werk van hem. Als ik allebei de nieuwe taken in één keer toevoeg, kan het zijn dat hij tegensputtert en weggaat. Maar als ik geleidelijk steeds meer werk van hem vraag, lijkt het na een poosje of het onderdeel is van het werk. En als ik hem zo nu en dan beloon met een paar plakken versgebakken cake, zal hij misschien zelf voorstellen de ijspegels van de dakgoot te halen. (Klinkt dat niet bekend in de oren? Het lijkt niet alleen erg op het trainen van paarden, maar dat is wat met de meeste van ons gebeurt op het werk. Kijk maar naar je oorspronkelijke werkomschrijving. Na een poosje lijkt het wel of ze het over een ander hebben. Jij doet zo veel MEER dan dat, maar nog steeds voor hetzelfde geld.) Bij de paarden kan je met een zak vol graan of één wortel een heleboel training "kopen". Beloningen worden gegeven in kleine hoeveelheden. Een theelepeltje graan of bijv. één hapje wortel, is genoeg om het paard aan 't werk te houden voor nog meer. Ik varieer mijn beloningen. Niet alleen maakt dat de training leuker en interessanter voor mijn paard, het is een extra bron aan informatie. Ik kan zijn favoriete snoepje bewaren voor een fantastische prestatie. Zij helpen mij de "Kodak-momenten" te accentueren. Als mijn paard iets doet wat ik bijzonder goed vind, dan click ik en de pepermuntjes komen tevoorschijn. Hij weet nu dat hij zojuist iets gedaan heeft wat de moeite meer dan waard was.

8. WAAR KAN IK MEER VINDEN OVER CLICKERTRAINING?

Op mijn homepage vind je een link naar alle online clicker informatie. Daarnaast zal je er meer artikelen kunnen lezen over clickertraining, vind je er een fotoalbum met clickergetrainde paarden en verwijst het naar de beste clickerboeken en -video's die op het moment verkrijgbaar zijn.

Mijn nieuwe boek CLICKERTRAINING FOR YOUR HORSE is nu verkrijgbaar en kan besteld worden via mijn website of bij de uitgever, Sunshine Books bij http://www.dontshootthedog.com.

Natuurlijk kunt u ook via uw eigen boekhandel in het bezit komen van dit boek.